BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRK CEPHELERİ - Deneme Sınavı - 3

Geçmişin sadık milleti olarak adlandırılan Ermeniler, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla vatandaşı oldukları Osmanlı Devleti’ne isyan ederek, Çarlık Rusya’nın yanında yer almayı tercih ettiler. Ermeni teşkilatları ve çeteleri Kafkas Cephesi’nde, Rus ordularına casusluk yapmak, yer yer kılavuzluk etmek ve daha önemlisi Türk köylerine saldırmak ve Türk ordusunun ikmal merkezlerini vurmak gibi hiçbir devletin kabul etmeyeceği hareketler içerisinde yer aldılar. Bütün bunlar orduyu zor duruma sokarken, devlet otoritesinin de kaybolmasına yol açıyordu. Osmanlı Hükûmeti, Ermeni toplumunu devlet karşıtı hareketlerden vazgeçirmek için yaptığı girişimlerden sonuç alamayınca 27 Mayıs 1915’te “Geçici Zorunlu İskân Kanunu”nu çıkardı. Böylelikle doğu vilayetlerinde ve cephe hattında beşinci kol olarak hareket eden Ermenilerin faaliyetlerine son verilmek istendi. Kanun gereğince doğu vilayetlerinde devletin güvenliğini tehlikeye atan kişiler geçici olarak başka yerlere sevk ve iskân edildiler (Bayur, 1983). 

Sarıkamış Harekâtı tasarlandığı gibi 22 Aralık 1914’te tipi ve kar fırtınasıyla başladı. Olumsuz hava koşullarına rağmen 9’uncu ve 10’uncu Kolordular hızlı bir yürüyüşle hedeflerine doğru ilerleme kaydettiler. 23-24 Aralık’ta 10’uncu Kolordu Oltu’yu ele geçirdi. Enver Paşa ise 9’uncu Kolordu ile Sarıkamış’a doğru ilerledi. Hafız Hakkı Bey ilk verilen emre uymayıp Oltu’yu ele geçirdikten sonra Sarıkamış’a yönelmeyerek Ardahan istikametinde çekilen Rus artçılarına karşı takip hareketine girişmesi ilerleyen günlerde yaşanacak felaketin ilk stratejik hatalarından biri oldu.

Muharebelerin Trabzon şehir merkezine yaklaşmaya başlamasıyla birlikte Türk ahali ve hükûmet merkezi şehri tamamen boşaltmıştı. Bu durum 16-18 Nisan tarihleri arasında iki gün devam etti. Trabzon’da yaşayan Rumlar, General Liyakov’a giderek Türklerin bombardımandan ve taarruzlardan korkarak şehri terk ettiklerini bildirdi. Bunun üzerine Ruslar, 18 Nisan 1916’da Türkler tarafından terk edilmiş olan Trabzon’a girerek şehri işgal etti. (Novikov, 1937)

9’uncu ve 10’uncu Kolorduların gerek muharebelerde gerekse hava şartlarından ötürü 30.000 bin kayıp verdiği kabul edilebilir. Bu rakamın üzerine 11’nci Kolordunun 9.000, Stange Bey Müfrezesinin Ardahan’ın ele geçirilmesi ve geri kaybedilmesi sürecinde 2.000 kaybı eklendiğinde Sarıkamış Harekâtı sırasındaki Türk Ordusu’nda şehit olan asker sayısının 41.000 olduğu sonucuna varılır.

3’üncü Mıntıka: 30’uncu ve 34’üncü Tümenler, Lazistan ve Çoruh Müfrezeleri, sahil birlikleri, 5’inci Kolordunun mıntıka dâhilinde kuvvesinden oluşurken, mıntıka 5’inci Kolordu Komutanı Fevzi Paşa’nın emrinde idare edilecekti. Mıntıka komutanlığı emrinde 29.601 er, 16.119 piyade tüfeği, 25 makineli tüfek, 37 top bulunuyordu (Kafkas Cephesi, 1993).

iler, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla vatandaşı oldukları Osmanlı Devleti’ne isyan ederek, Çarlık Rusya’nın yanında yer almayı tercih ettiler. Ermeni teşkilatları ve çeteleri Kafkas Cephesi’nde, Rus ordularına casusluk yapmak, yer yer kılavuzluk etmek ve daha önemlisi Türk köylerine saldırmak ve Türk ordusunun ikmal merkezlerini vurmak gibi
hiçbir devletin kabul etmeyeceği hareketler içerisinde yer aldılar. Bütün bunlar orduyu zor duruma sokarken, devlet otoritesinin de kaybolmasına yol açıyordu. Osmanlı Hükûmeti, Ermeni toplumunu devlet karşıtı hareketlerden vazgeçirmek için yaptığı girişimlerden sonuç alamayınca 27 Mayıs 1915’te “Geçici Zorunlu İskân Kanunu”nu çıkardı. Böylelikle doğu vilayetlerinde ve cephe hattında beşinci kol olarak hareket eden Ermenilerin faaliyetlerine son verilmek istendi. Kanun gereğince doğu vilayetlerinde devletin güvenliğini tehlikeye atan kişiler geçici olarak başka yerlere sevk ve iskân edildiler.

Çanakkale Kahramanı Mustafa Kemal Paşa’nın cepheye gelişi moralleri yükseltmeye yetmişti. Öncelikli olarak 7-25 Nisan 1916 tarihleri arasındaki Rus taarruzları püskürtüldü. 5’inci Tümenin, Bitlis Bölgesinde inatla savunan düşmana, 6 Ağustos 1916 günü yaptığı taarruz da Bitlis’in 16 km güneybatısındaki Nebat Dağı batı yamaçlarındaki düşman siperleri tamamen ele geçirilmiş ve Kultik istikametindeki taarruz başarıyla ilerlemekteydi. 5’inci ve 8’inci Tümenlerin gayretleriyle 7-8 Ağustos 1916 itibarıyla Muş ve Bitlis Rus işgalinden kurtarıldı. Cephede önemli sorunlardan birisi Dersim asilerinin 2’nci Ordu birliklerinin gerisinde yaptıkları yağma ve çapulculuk faaliyetleriydi. Ordu bütün enerjisini cepheye veremeyip bu tarz olaylarla da uğraşmak zorunda kalmıştı. 

Enver Paşa, 10 Mart 1916’da Eskişehir’den, İstanbul’da bulunan 16’ncı Kolordu Komutanı Albay Mustafa Kemal (Atatürk)’e, karargâhı ile Resulayn üzerinden hareketle, 3’üncü Ordu Sağ Kanat Birliklerinin emir ve komutasını almasını emretti. 3’üncü Ordu Komutanlığı ise Bitlis Boğazı’nda toplanmakta olan 5’inci Tümen ile Van Gölü güneyindeki birlikleri kolordu emrine verdi. Bu kolordu ile Hasankale istikametine taarruz yapılması planlanmıştı. 2’nci Ordu; bu taarruz hareketleriyle, Rusların esas çekilme istikametleri olan Erzurum- Sarıkamış, yolunu kesmeyi ve bu suretle Rusların büyük kısmını yok edilmesini hedefliyordu. Yalnız bu taarruz harekâtı yığınak bölgesinden itibaren 250 km derinliğinde bir mıntıka ve 100 km genişliğinde bir cephe üzerinde yapılacaktı. 

Tüm siyasî zorluklara rağmen 18 Aralık 1917’de imzalanan Erzincan Mütarekesi ile Kafkas Cephesi’ndeki savaş resmen sona erdi.

Kafkas Cephesi’nde ise seferberliğin başlangıcından itibaren nizamnamelerde belirtilen üniforma şartları sağlanamadı. Askerin çoğunluğu üzerindeki mahalli kıyafetlerle cepheye sürüldü. 

Birinci Dünya Savaşı esnasında Trabzon ve havalisinden 324.826 nüfus, Erzurum ve havalisinden 287.474 nüfus, Van havalisinden 102.808 nüfus, Bitlis havalisinden 128.228 nüfus göç etmiştir. Batum mültecilerinin miktarı 25.650’dir. Muhacirlerin Anadolu’nun her bir köşesine yayılmıştır. Erzurum’dan yaşanan muhaceret Erzincan, Sivas, Kayseri, Adana, Konya, Diyarbakır ve Çatalca’ya kadar ulaşmıştır (İleri/Ati, 10 Nisan 1336). 

Sarıkamış Harekâtı tasarlandığı gibi 22 Aralık 1914’te tipi ve kar fırtınasıyla başladı. Olumsuz hava koşullarına rağmen 9’uncu ve 10’uncu Kolordular hızlı bir yürüyüşle hedeflerine doğru ilerleme kaydettiler. 

Rusya’nın barış konusunda 21 Kasım 1917’de Almanya’ya yaptığı teklife, 27 Kasım’da Almanya olumlu cevap verdi. 22 Aralık 1917 tarihinde savaşa taraf olan devletler Avusturya-Macaristan, Almanya, Bulgaristan, Osmanlı Devleti ve Bolşevik Rusya arasında müzakereler başladı. BrestLitovsk’ta yapılması planlanan barış görüşmeleri, Rusların savaştığı bütün cepheler için geçerli olacaktı. (Kılıç, 1998) Vehip Paşa tarafından Rus saflarına mütareke isteğiyle gönderilen Teğmen Kahraman, 1’inci Kafkas Kolordu Komutanı General Liyakov tarafından gayet samimi karşılandı. Ancak Ruslar diğer cephelerde mütareke yaparken Kafkas Cephesi’nden bir türlü cevap gelmiyordu. 7 Aralık 1917’de Rus ordusundan ilk cevap geldi. Cevapta sulh yapılıncaya kadar tüm cephe boyunca muharebelerin duracağı bildiriliyordu. Taraflar arasında ilk görüşme 15 Aralık 1917’de Erzincan’da yapıldı. 17 Aralık 1917’de ise Brest-Litovsk’ta taraflar iyi niyet göstergesi olarak bir mütareke imzalamışlardı. Fakat Kafkas Cephesi’nde  mütarekenin yapılması hususunda birtakım siyasi zorluklar ortaya çıkmıştı. Osmanlı Devleti Lenin hükûmetini tanımamış, Maverayı Kafkas Komiserliği adında bölgede kurulan ve
kendini Sovyet Rusya’nın bir parçası olarak gören hükûmetle antlaşma yapma yoluna gitmişti.

1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanının ordu üzerindeki en görünür sonuçlarından birisi, üniformada görüldü. Orduda 19’uncu yüzyılın ortalarından itibaren aba kumaştan dikilen, başa kırmızı fes takılan siyah renkli üniformalar giyilmekteydi. 18 Haziran 1909 tarihli “Elbise-i Askerîye Nizamnâmesi” ile eski koyu renkli üniforma yerine ordunun hâkî renkli üniforma giymesi kabul edildi

Seferberliğin ilan edilmesinin ardından gerek ordunun gerekse sıhhiyenin hazırlık yapabilmesi için gerekli zaman bulunuyordu. Bu dönemi iyi değerlendiren ve yığınaklarını hızlı yapabilen birlikler sıhhî teçhizatlarını tamamlamaya vakit bularak gerekli tatbikatları yapabildiler. Çiçek, kolera, tifo ve hatta bazı askerî birliklerde dizanteri aşıları da mükemmel şekilde yapıldı. Ancak 3’üncü Ordu mıntıkasının çok dağınık olması ve birliklerin uzun mesafeler yürüyerek toplanma noktalarına intikal etmeleri sebebiyle gerek aşılar gerekse diğer faaliyetler zamanında yapılamadı.

Tiflis-Gümrü-Kars-Sarıkamış-Köprüköy Hasankale-Erzurum yolu: Cephe bölgesinin savaşlara sahne olan yoludur. Büyük orduların hareketlerine oldukça elverişlidir. Ruslar yapılan tüm savaşlarda, birinci öncelik olarak bu yolu kullanarak taarruz etmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı sırasında büyük savaşlar bu hat üzerinde olmuştur.

Rusya’nın Kafkasya Bölgesi Başkomutanı Kont Vorontsov Daşkov’du. Daşkov’un askerî bilgisi az olduğu gibi sağlık durumu da bozuktu. Rus Kafkas Ordusu askerlik konusunda yardımcısı olan General Mışlyayevski tarafından yönetiliyordu. Ordunun Kurmay Başkanı General Yudeniç’ti. Yudeniç Kafkasya bölgesini çok iyi tanıyan askerî meziyetleri yüksek biriydi.

Rus ordusu 1 Kasım 1914’te sabahın erken saatlerinde Misin, Kötek, Narman ve Kaleboğazı bölgelerinden sınırı geçerek savaşı başlattı. Rus Oltu Grubu (İstomin Tugayı) Oltu-Kaleboğazı ve Oltu-Narman doğrultusunda iki koldan ilerliyordu. Sarıkamış Grubu, Karaurgan-Kötek ve Micingirt-Horasan istikametinde sınırı geçerek Erzurum’a doğru ilerlemeye başladı. Kağızman Grubu Ahtalar Gediğini geçerek Karaköse doğrultusunda, Erivan Grubu Çengel Geçidini aşarak Beyazıt yönünde ilerlerken, Ermeni çeteleri de Misin Geçidinden sonra Diyadin istikametinde ilerliyordu.

15 Aralık 1914’te Köprüköy’e ulaşan Başkomutan Enver Paşa, Hasan İzzet Paşa ile yaptığı görüşmelerde yapılacak taarruz planı üzerinde mutabık kaldı. Enver Paşa bunun üzerine 17 Aralık’ta Köprüköy’den ayrılarak Erzurum’a hareket etmiş yola çıkmadan da Hasan İzzet Paşa’ya “Ben Erzurum’a gidiyorum, ya oradan İstanbul’a dönerim veya seyirci sıfatıyla hareketlerinize bakarım” demişti. (Sâbis, 1992) Sarıkamış istikametinde yapılacak taarruz harekâtının hazırlıkları tüm hızıyla devam ederken, 3’üncü Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa konuyla ilgili kesin bir karara varamamıştı. Sürekli bir kararsızlık ve kuşku içerisindeydi. Bu nedenle 18 Aralık 1914’te Enver Paşaya çektiği telgrafta 9’uncu ve 10’uncu Kolorduların Kötek-Kars yoluna ulaşmalarının 8-9 gün süreceği için bu esnada yalnız kalacak olan 11’nci Kolordunun ezilip ezilmeyeceğinin şüpheli olduğunu, dağlık arazide düşmanla karşılaşacak birliklerin zor duruma düşebileceğini bildiriyordu. Ayrıca bir meydan muharebesinin olası bir başarısızlığı sonucunda durumun lehten aleyhe dönebileceğini bu yüzden büyük ölçekli bir taarruzdan ziyade Narman’daki düşman kuvvetlerini geri atmayı öneriyordu. (Altınanıt, 2013) Enver Paşa’nın düşüncelerinden uzak olan bu teklif neticesinde 3’üncü Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa 18 Aralık 1914’te görevinden alındı. 3’üncü Ordu Komutanlığı görevini Başkomutan Vekili Enver Paşa uhdesine aldı (Kafkas Cephesi, 1993)

Karadeniz sahil kesimi Türk ve Rus orduları tarafından ikinci derecede öneme sahip hat olarak görülüyordu. Her iki ülkenin komuta kademesi de sarp ve ormanlarla kaplı bölgede düzenli birliklerle başarı elde edilemeyeceğini biliyordu. Bu yüzden Türk tarafı Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri, çeteler ve birtakım sınır birlikleri ile Rus tarafı ise ağırlıklı olarak Kazaklardan kurulu birliklerle bölgede faaliyet göstermeyi tercih etmişlerdi. Bu bölge aynı zamanda Karadeniz Cephesi olarak da adlandırılabilir.

1 Kasım 1914’te cephenin açılmasını müteakip Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri Batum istikametinde yoğun bir faaliyete giriştirler. Rus kuvvetlerine baskın mahiyetinde yaptıkları yıpratıcı faaliyetlerinde oldukça önemli kazanımlar elde etmelerine rağmen askerî düzenden mahrum olmaları başarıların kalıcı olmasını engelledi. Çeteler arasındaki rekabet ve coğrafyanın ikmal faaliyetlerini engellemesi kazanımların sürekli olmasını engelledi. Teşkilat-ı Mahsusa birliklerine komuta eden Yusuf Rıza Bey’in fetih arzuları ile emirlere riayet etmeden yaptığı hareketler başarının kısıtlı kalmasına neden oldu. Karadeniz hattında deniz üstünlüğü sağlanarak Teşkilat-ı Mahsusacılar karadan donanma ise denizden baskın yaparak Kasım 1914’te Batum’un ele geçirilmesi düşünülmesine rağmen deniz desteği sağlanamayınca bu mümkün olmadı.