BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NDA TÜRK CEPHELERİ - Deneme Sınavı - 2

27 Mart 1916’da Mustafa Kemal Paşa, 16’ncı Kolordu Komutanı olarak Diyarbakır’a geldiğinde Rus ordusu, Oğnut-Muş-Bitlis hattına ulaşmıştı. Bitlis Ruslar tarafından işgal edilmiş ve bu kuvvetler şehrin 10-15 km kadar güneyine kadar ilerlemişlerdi, 16’ncı Kolordunun 5’inci Tümeni bu kuvvetlere karşı savunma hâlindeydi. Çanakkale Kahramanı Mustafa Kemal Paşa’nın cepheye gelişi moralleri yükseltmeye yetmişti. Öncelikli olarak 7-25 Nisan 1916 tarihleri arasındaki Rus taarruzları püskürtüldü. 5’inci Tümenin, Bitlis Bölgesinde inatla savunan düşmana, 6 Ağustos 1916 günü yaptığı taarruz da Bitlis’in 16 km güneybatısındaki Nebat Dağı batı yamaçlarındaki düşman siperleri tamamen ele geçirilmiş ve Kultik istikametindeki taarruz başarıyla ilerlemekteydi. 5’inci ve 8’inci Tümenlerin gayretleriyle 7-8 Ağustos 1916 itibarıyla Muş ve Bitlis Rus işgalinden kurtarıldı.

Rus ordusunun bölgeden çekilmesini müteakip Ermeniler tarafından Müslümanlara karşı başlatılan Katliamlara uzun süre seyirci kalamayan Türk ordusunun başlattığı ileri harekât sonucunda; 12 Mart 1918 1’inci Kafkas Kolordusu Erzurum’u işgalden kurtardı. (Tanin, 13 Mart 1334) 3 Nisan 1918’de Ardahan, 5 Nisan 1918’de Sarıkamış Türk topraklarına katıldı. (Ati, 19 Mart 1334) 14 Nisan 1918’de Batum uzun bir aradan sonra Türk topraklarına katıldı. (Sabah, 16 Nisan 1334) 25 Nisan 1918 (Sabah, 27 Nisan 1334) günü Kars 40 yıllık Rus esaretinden sonra Türk ordusu tarafından yeniden anavatana katıldı (Tekir, 2015). Osmanlı Devleti, Azerbaycan’da yaşayan Türklerin yardım istekleri karşısında Kafkas İslam Ordusu’nu kurdu. Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa komutasındaki ordu Bakü Muharebesini kazanarak 15 Eylül 1918’de Bakü’ye girdi.

Rusya’nın barış konusunda 21 Kasım 1917’de Almanya’ya yaptığı teklife, 27 Kasım’da Almanya olumlu cevap verdi. 22 Aralık 1917 tarihinde savaşa taraf olan devletler Avusturya-Macaristan, Almanya, Bulgaristan, Osmanlı Devleti ve Bolşevik Rusya arasında müzakereler başladı. Brest-Litovsk’ta yapılması planlanan barış görüşmeleri, Rusların savaştığı bütün cepheler için geçerli olacaktı. (Kılıç, 1998) Vehip Paşa tarafından Rus saflarına mütareke isteğiyle gönderilen Teğmen Kahraman, 1’inci Kafkas Kolordu Komutanı General Liyakov tarafından gayet samimi karşılandı. Ancak Ruslar diğer cephelerde mütareke yaparken Kafkas Cephesi’nden bir türlü cevap gelmiyordu. 7 Aralık 1917’de Rus ordusundan ilk cevap geldi. Cevapta sulh yapılıncaya kadar tüm cephe boyunca muharebelerin duracağı bildiriliyordu. (Kafkas Cephesi C.2, 2015) Taraflar arasında ilk görüşme 15 Aralık 1917’de Erzincan’da yapıldı. 17 Aralık 1917’de ise Brest-Litovsk’ta taraflar iyi niyet göstergesi olarak bir mütareke imzalamışlardı.

Harbiye Nâzırı ve Başkomutan Vekili Enver Paşa’nın isteği üzerine Alman Askerî Heyeti Kurmay Başkanı Bronsart Paşa tarafından hazırlanan 7 Haziran 1914 tarihli sefer planına göre Kafkas Cephesi askerî bölgesinde 3’üncü Ordu görev yapacaktı. 3’üncü Ordu 9’uncu, 10’uncu ve 11’inci Kolordulardan oluşuyordu.

Köprüköy ve Azap Muharebelerinin galibi Türk ordusu oldu. Fakat mevcut kazanımdan daha fazlası dikkatli ve özenli bir planla elde edilebilirdi. Birbirinin devamı niteliğindeki bu muharebelerde Türk tarafında yaşanan sorunların başında komuta kademeleri arasındaki fikir ayrılıkları geliyordu. Muharebelerin ilk gününden itibaren 3’üncü Ordu Komutanı Hasan İzzet Paşa, Erzurum doğusunda bir savunma savaşına göre tertibat alıp, savaş hazırlıklarını ona göre yapmak isterken İstanbul’da bulunan Başkomutan Vekili Enver Paşa gönderdiği emir ve temennilerinde sürekli taarruz yapılmasını istiyordu. Bu durumda tüm hazırlıkların bir savunma savaşı üzerine kuran ordunun 6 Kasım itibarıyla taarruza başlaması, manevra ve çevirme konusunda ciddi sıkıntılar yaşamasına neden oldu. Elde edilen başarıların çoğu sevk ve idare kabiliyetinden ziyade subay ve erlerin gayretleriyle elde edildi. Aşiretlerden kurulan ihtiyat süvari tümenleri eğitimsiz ve itaatsizlikleri yüzünden savaşın başından sonuna kadar muharebelere seyirci kalarak hiçbir varlık gösteremediler. Aynı durum düzenli ordu birlikleri için de kısmen geçerliydi.

Tiflis-Gümrü-Kars-Sarıkamış-Köprüköy, Hasankale-Erzurum yolu: Cephe bölgesinin savaşlara sahne olan yoludur. Büyük orduların hareketlerine oldukça elverişlidir. Ruslar yapılan tüm savaşlarda, birinci öncelik olarak bu yolu kullanarak taarruz etmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı sırasında büyük savaşlar bu hat üzerinde olmuştur.

Cevap A

Kafkas Cephesi’nde muharebelerin yaşandığı coğrafyayı deniz yoluna bağlayan en önemli liman Trabzon’dur. Karadeniz’in doğusunda yer alan Trabzon coğrafi olarak Van ve Urmiye göllerine kadar uzanan, yani Doğu Anadolu ile kısmen Güney Azerbaycan’ı içine alan geniş bir coğrafyaya çıkış noktası özelliği gösteren bir mevkiidir. Bu özelliği itibarıylla cephede tarafların en çok elinde tutmak istedikleri noktalardan birisi olmuştur (Okur ve Küçükuğurlu, 2005).

Cevap B

Erzurum, bölgeyi koruyan doğal bir köprübaşı niteliğindedir. Bu doğal köprübaşı Doğu Anadolu’yu
Transkafkasya’ya karşı güvenli bir şekilde koruduğu gibi dağların kuzey tarafındaki daha kolay ulaşılabilen
Transkafkasya’dan gelen tüm yolları kapatmaktadır. Aynı zamanda Transkafkasya’dan gelen ve Batı Fırat Vadisi’ni geçerek tüm güney yolları içine oldukça önemli bir pozisyondadır. Türk tarafı bu köprübaşını elinde bulundurarak Traskafkasya’yı tehdit edebilirken, Ruslar ise Erzurum’u elde bulundurarak Erzincan üzerinden Anadolu’ya ve Akdeniz’e açılabilirler (Korsun, 1946).

Cevap C

Kafkas Cephesi’nde savaş, Rusların taarruzuna müteakip her iki tarafın karşılıklı taarruz hareketleri ile başladı. Savaşın ilk günlerinden itibaren mücadele, manevra kabiliyetine bürünmeye başladı. Bölgenin en önemli gerçeği olan ve çok sert şartlarda geçen kış gelince, Rus Başkomutanlığı savaş bölgesindeki savaş tecrübesine bakarak savunmaya geçmeyi planlıyordu. Fakat savaşın ilk döneminde sınırlı başarı kazanan Rus birliklerinin yapacağı hatalara güvenen Türk ordusu, Rus ordusunu çevirmek ve yok etmek amacıyla taarruz planını uygulayacaktı.

Cevap D

Teşkilat-ı Mahsusa, bilinenin aksine, bir istihbarat örgütü, bir casusluk teşkilatı veya propaganda birimi değildir. Modern ifadelerle Teşkilat-ı Mahsusa bir erken dönem gayrinizami harp birimidir. 19’uncu yüzyılda form değiştiren savunmacı Osmanlı gayrinizami harp faaliyetlerinin 20’nci yüzyıldaki en önemli uzantısıdır (Safi, 2012).

Cevap E

Doğru cevap 43. sayfadan başlayarak Sarıkamış Harekâtı başlıklı bölümde bulunabilir.

Cevap A

Erzurum’un işgale uğramasının ardından çekilen Türk birlikleri daha batıda tutunmaya çalışacaktı. Korkunç kış koşulları ve muharebeler Türk birliklerini âdeta eritmişti. Rusların olası bir takip taarruzu sırasında dört ana istikamet ön plana çıkmaktaydı:
1. Pazar, Rize, Sürmene ve Trabzon Kıyıları
2. Çoruh Vadisi, İspir, Bayburt ve Gümüşhane
3. Ilıca, Aşkale, Mamahatun ve Erzincan yoluyla Karasu Vadisi (Batı Fırat)
4. Muş ve Harput yoluyla Murat Vadisi (Doğu Fırat)

13 Nisan 1916’da 3’üncü Ordu Komutanı Vehip Paşa Kafkas Cephesi’nde görev yapan Türk askerî birliklerini üç farklı komutanın emrinde üç mıntıkaya ayırdı. Mıntıkalar ve komutanlar şu şekildeydi:
• 1’nci Mıntıka: Çapakçur Müfrezesi, Van Gölü Cenup Müfrezesi, Çapakçur Müfrezesi, 13’üncü Tümen’den oluşurken karargâhı Diyarbakır’da bulunuyordu. 1’inci Mıntıka, 16’ncı Kolordu Komutanı Albay Mustafa Kemal Bey’in emrinde olacaktı. Mıntıka komutanlığı emrinde 13.741 er, 9.970 piyade tüfeği, 7 makineli tüfek ve 19 top bulunuyordu.

Kafkas Cephesi’nin makus kaderi olan göç henüz 1914’te, savaşın ilk günlerinde kronik bir soruna dönüşme eğilimi gösteriyordu. Köprüköy ve Azap Muharebelerini müteakiben bölgede yaşayan Müslüman ahali batıya Erzurum’a doğru göçe başladılar. Bu durum Sarıkamış ve Tortum Muharebeleri esnasında da ordunun geri çekilmesine paralel şekilde devam etti. Muhacirlerin bölgeyi terk etmesinin ardından göç kitlesinin büyük miktarlara ulaşması sosyolojik ve ekonomik sıkıntıların hâlihazırda devam eden savaş nedeniyle tam manasıyla çözüme kavuşturulmasını engellemiştir.

Cevap D

1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanının ordu üzerindeki en görünür sonuçlarından birisi, üniformada görüldü. Orduda 19’uncu yüzyılın ortalarından itibaren aba kumaştan dikilen, başa kırmızı fes takılan siyah renkli üniformalar giyilmekteydi. 18 Haziran 1909 tarihli “Elbise-i Askerîye Nizamnâmesi” ile eski koyu renkli üniforma yerine ordunun hâkî renkli üniforma giymesi kabul edildi.

Cevap E

Kafkasya Salnâmesine göre, Kafkasya’nın nüfusu 11.800.000 kişiydi. 4.332.794 İslam, 3.768.000 Rus, 1.610.000 Gürcü, 1.645.000 Ermeni ve 395.634 diğer unsurlardır. Doğru cevap E'dir.

Kasım 1914’ün başından itibaren ve Aralık 1914 başına kadar Köprüköy-Azap hattında karşılıklı olarak yaşanan mücadele ve Türk birliklerinin Batum bölgesine girişi. 22 Aralık 1914-5 Ocak 1915 tarihleri arasında Türk ordusunun Sarıkamış Harekâtı. Doğru cevap E'dir.

Rus ordusu 1 Kasım 1914’te Misin, Kötek, Narman ve Kaleboğazı bölgelerinden sınırı geçerek savaşı başlattı. Doğru cevap A'dır.

Sarıkamış Harekâtı sırasındaki Türk Ordusu’nda şehit olan asker sayısının 41.000 olduğu sonucuna varılır. Doğru cevap D'dir.

Savaşın hemen başlarında ağırlıklı olarak kullanılan tüfek Türk-Alman yapımı 1893-1903 model 9.5 mm’lik Mauser iken 1915’ten itibaren Almanya’dan gönderilen M1887 ve M1898 Gewerh 9.5 mm’lik tüfekler asker tarafından kullanılmaya başladı. Doğru cevap C'dir.