BİREY VE DAVRANIŞ

Kişilik tanımlarından yola çıkarak öncelikli olarak bireyin davranışlarının diğer bireylerden farklılaşan nitelikte ve ayırıcı olması gerekmektedir. kişinin davranışının zaman geçse de değişmeyen, tutarlı bir yapıda olması önemlidir. Kişilik davranışları ile ilgili bir diğer özellik ise, davranışın yapılaşmış ve kalıplaşmış olmasıdır. Kişilik davranışlarını şekillendiren bir diğer unsur ise ilişki kuruş biçimidir. Bireyin ortaya koyduğu davranışlar bireyin iç ve dış çevresiyle kurduğu ilişkiden etkilenir.

Bilinçdışı (bilinçaltı): Bireyin farkında olmadığı istese de hatırlayamayacağı birey farkında olmadan, istemsiz bir şekilde vücut işlevlerini ve davranışları yönlendiren yapıdır.

Alfred Adler kişiliği ve kişilik davranışlarını etkileyen bir diğer unsur ise doğum sırası olduğunu iddia eder. Aile içinde ilk, ortanca ya da en küçük çocuklar farklı kişilik gelişim özellikleri gösterirler.

İnsanlara karşı hareket eden bireyler, diğer bireylerle savaşmayı kaygıdan kurtulmanın bir yolu olarak görürler. Kötü aile ortamı ile mücadelenin anlamı çocuk için saldırganlık ve düşmanlık olabilmektedir. Diğer çocuklar korkusundan bu tarz çocuklara saygı gösterir ama arkadaşlık kurmaya istekli olmazlar. İleriki yaşamlarında bu tarz çocuklar diğerlerini sömüren ve diğerlerini kıran bir yapı gösterirler. Bu tarz yetişkinler diğer insanlara karşı, kendilerine bir kötülük gelmeden “en iyi savunma saldırıdır” şeklinde bir yol benimseyerek hareket ederler.

Erik Erikson'a göre benliğin asıl görevi kimlik oluşturmak ve bunu koruyarak çevre üzerinde egemenlik kurmaya çalışmaktır.

Benlik bütünlüğü ya da umutsuzluk: Bireylerin yaşlanıp geriye dönük olarak yaşamlarını değerlendirdiklerinde yaşayacakları bunalımla beraber umutsuzluk ya da bir benlik bütünlüğü yaşamaları durumu söz konusudur. Geçmiş yaşamdan duyulan memnuniyet bu evrede bireylerde bütünlük duygusunun yaşanmasına neden olacaktır. Artık hayatının son dönemini yaşadığına dair inançla birlikte, bireyde düşünce olarak son günlerin getirdiği umutsuzluk yaşanabilir. Geçmişte yapılan hataları düzeltme yolunda bir şansın kalmayışı, “keşke daha farklı yaşasaydım” gibi düşünce tarzının getirdiği umutsuzluk dolu bakış açısı bu bireyin diğer insanlarla olan ilişkisinde nefret ve kızgınlık unsurlarının ortaya çıkmasına neden olur.

Carl Rogers’a göre bireyler duygu ve tutum davranışları ne olursa olsun çevrelerinden sevgi, saygı, yakınlık görürlerse kendilerini gerçekleştirebilirler.

Raymond Cattell (1957-1966) faktör analizi adı verilen bu yöntemle kişilerin kendi değerlendirmelerinden yola çıkarak yaklaşık 200 kişilik özelliğini, 16 faktör altında toplamıştır. Cattell’in çalışmalarından sonra gelişmiş istatistiksel araştırmalarla belli kişilik özelliklerine yönelik tutarlı bulgular saptanmıştır. Bu alanda çalışan araştırmacılar farklı kişilik özelliklerinden yola çıkarak kişiliğin beş boyutu ile ilgili sonuçları ortaya koymuşlardır. Yürütülen araştırmalar sonucunda en sık karşılaşılan faktörler Büyük Beşli olarak adlandırılmıştır. Büyük beşlide yer alan faktörler şu şekilde verilmektedir (Burger, 2006).
Nevrotik: Kaygılı ya da sakin, güvensiz ya da güvenli, kedine acıma ya da kendinden memnun,
Dışa dönük: Sosyal ya da çekingen, eğlenceyi seven ya da ciddi, şefkatli ya da mesafeli,
Açıklık: Hayalci ya da gerçekçi, bağımsız ya da uysal, çeşitlilik ya da sıradanlık,
Uyumlu: Yumuşak kalpli ya da katı, güvenen ya da şüphe duyan, yardımcı ya da işbirliği yapmayan,
Özdisiplin: Düzenli ya da düzensiz, dikkatli ya da dikkatsiz, özdisiplinli ya da zayıf iradelidir.

Bandura’ya göre kişinin davranışları sürekli olarak çevre ile etkileşim halindedir. Bir şekilde davranışı belirleyen ödül ve ceza gibi dışsal unsurlar ile düşünce ve beklentiler gibi içsel unsurlar etkileşimli bir şekilde bir sistemin parçalarını oluşturmaktadır. Kişinin çevre ile olan etkileşimini Bandura karşılıklı belirleyicilik olarak adlandırmaktadır.

Objektif Testler: Bireylerin belli durumlara yönelik tepkilerini, duygu ve düşüncelerini standart bir sürece göre uygulanıp puanlandığı yazılı testler bu gruba girmektedir. Bu testler bireylerin kendileri tarafından doldurulur. Bu süreçte bireylerin verdikleri cevapların doğruluğu önkoşuldur. Bireylerin kendilerinin bile farkında olamadıkları yanlarını teste yansıtmaları sorun olabilmektedir. Benzer testlerin önceden cevaplanmış olması deneğin bu testle olan aşinalığıyla birlikte gerçekçi sonuçlar alınmasını engelleyecektir.

Freud’a göre bütün insan davranışları iki temel biyolojik içgüdü tarafından yönlendirilmektedir. Cinsellik ve saldırganlığa bağlı olarak ortaya çıkan bu içgüdüler yaşam içgüdüsü ve ölüm içgüdüsüdür.

Freud'un tanımlamasına göre kişilik bileşenlerinden birisi olan idi insanın nefsi, egoyu benlik, süper egoyu da vicdan olarak adlandırmak mümkündür. Süper egonun varlığı, sadece id ve egodan oluşan bir insanın kişiliğinin bencil olmasının önündeki emniyet anahtarı gibidir.

Freud'a göre id ağır bastığında güdülerin egemen olduğu kişinin veiçinde bulunduğu toplumun riske sokulduğu bir yapı ortaya çıkabilir. Buna karşılık superegonun çok baskın olduğu bir kişilik yapısında ise davranışların aşırı kontrollü olduğu tutucu kişilik davranışları sergilenir.

Freud’a göre oral dönemde yaşanabilecek bir saplanma, ileride yaşanabilecek
alaycı, tartışmayı seven, kolay aldanabilen, kendine güvenden yoksun kişilik yapısıyla yakından ilgilidir.

Freud, yoğun olarak fallik dönemde gözlemlenen kız çocuklarında babaya duyulan tutku ve hayranlık, buna karın anneyi ise aşırı kıskanma davranışlarını Elektra kompleksi olarak adlandırmaktadır.

Jung'a göre kişiliği belirleyen belli başlı arketipler bulunmaktadır. Bunlardan en önemlilerinden biri de bireyin dışarı yansıttığı ve diğer insanlar tarafından bilinen fakat aslında bireyin iç benliğini saklayan maske (persona) arketipidir. Bireyin dışarı yansıttığı kişilik özellikleri ile maskelediği özellikleri arasındaki farklılıkların aşırılığı bireyde kişilik bozukluğunun sebebi olabilmektedir.

İnsancıl yaklaşıma göre insan kendisi ve doğa ile uyum içinde yaşamak ister. Bilinçli seçimler yaparak sürekli mutluluk arar. İnsancıl yaklaşımda psikolojinin amacı, insanı tahmin etmek ya da kontrol etmek olmamalı, anlamak olmalıdır.

İnsancıl yaklaşım temsilcileri bireyin kim olduğu ya da ne yapmak istediği konusunda var olan potansiyelini geliştirmek için harcadığı çabayı kendini gerçekleştirme eğilimi olarak açıklamaktadırlar.

Genel olarak aileler ve çevre, bireylerin çocukluklarından itibaren sevgi saygı ve yakınlığı belirli koşullara bağlayarak vermektedir. Koşullu olumlu kabul olarak nitelendirilen bu durumda aileler çocuklarını tüm yönleriyle değil, sadece belli özellikleriyle değerlendirirler ve onları sevme durumunu belirli bir koşula bağlarlar.

Bandura, insanların gerçekten başarılı olacaklarına ve değişebileceklerine inanmalarını özyeterlik adını verdiği kavramla açıklamaktadır. Özyeterlik, bireyin amaçlarına ne ölçüde ulaşabileceğini ortaya koyması açısından önemlidir.