BİREY VE DAVRANIŞ

Duygular bir davranışı başlatan, sürdüren ve yönlendiren süreçlerdir. Bu sebeple duygular da güdüler gibi insan davranışının oluşmasına öncülük ederler. İnsan davranışını şekillendirmede güdülerin ve duygu-heyecanların farklılaşması söz konusudur. Güdülerin genel olarak hangi davranışlarla sonlanacağını kestirmek daha mümkündür. Acıkan bir kişinin yemek yeme davranışına yöneleceğini, susayan bir kişinin susuzluğunu giderme yolunda bir takım çözüm arayışlarına gideceği tahmin edilebilir. Fakat yaşanan duygu ve heyecanlar sonucunda herkeste ortak davranışın oluşacağı gibi bir çıkarımda bulunmak yanlış olacaktır. Örneğin arkadaşına öfkelenen bir kişi yaşadığı duyguyu çevresine karşı saldırganca davranışlar sergileyerek ortaya koyabilir.
Bir diğer kişi ise aynı duygu karşısında içine kapanıp saatlerce ağlayabilir. Sonuç
olarak duygular davranışı harekete geçirir fakat bu süreçte insandan insana farklılaşan davranış şekillerini görmek mümkündür. Süreç içerisinde bireyin karmaşık davranışlarını harekete geçiren duygular bireyi her duruma özgü ve bireyden bireye farklılaşan davranışlara yönlendirmektedir.
Bireylerin yaşadıkları duygular kendi davranışlarını harekete geçirebildiği gibi
aynı zamanda diğer insanların da davranışlarını harekete geçirebilmektedir. Bireylerin yaşadıkları duygular bulundukları ortamın duygusal atmosferini de değiştirebilmektedir. Öfkeli bir şekilde eve gelen koca evdeki ortamın da benzer şekilde kendi duygu durumundan etkilenmesine neden olabilecektir. Yine aynı şekilde neşeli ve mutlu bir şekilde derse giren bir öğretmenin bu duygu durumu sınıftaki diğer öğrencileri de etkileyecektir. Bir nevi duguların bulaşması olarak da adlandırabileceğimiz bu durum sonucunda sadece bireyin kendisi değil çevresindeki diğer bireylerin de davranışları bu duygu durumundan etkilenir hale gelecektir.

Duyguları sınıflandırma ile ilgili önemli çabalardan biri Robert Plutchik tarafından ortaya konulmuştur. Plutchik (1980) bireylerin uyum sağlayıcı davranışlarını güdüleyen duyguları sekiz temel kategoriye ayırmıştır. Çevreye uyumu sağlayan bu duygular:
• korku
• sevinç/neşe
• öfke/ kızgınlık
• üzüntü/hüzün
• tiksinti/iğrenme
• umut/beklenti
• kabul etme/edilme
• hayret/şaşkınlık/sürprizdir.

Plutchik (1980) bireylerin uyum sağlayıcı davranışlarını güdüleyen duyguları sekiz temel kategoriye ayırmıştır. Çevreye uyumu sağlayan bu duygular:
• korku
• sevinç/neşe
• öfke/ kızgınlık
• üzüntü/hüzün
• tiksinti/iğrenme
• umut/beklenti
• kabul etme/edilme
• hayret/şaşkınlık/sürprizdir

Plutchik duyguları belirli bir sıralamaya göre dizerek bir duygu çemberi/tekerleği oluşturmuştur. Şekil 2.1.’de görüldüğü üzere bu çemberde birbirleriyle komşu olan duygular karşılarında veya onlara daha uzak olan duygulara kıyasla birbirlerine daha çok benzemektedirler. Çemberde karşılıklı olarak yer alan
duygular birbirlerinin tersi bir duruma işaret ederler.
Örneğin; beklenti-sürpriz, neşe üzüntü gibi. Bunun yanında duygu çemberinde farklı duygular birleşerek daha farklı ve geniş çapta duygular elde edilebilmektedir.
Örneğin;
• neşe ve beklenti bir araya gelerek iyimserliği;
• kabul etme ve korku bir araya gelerek teslim olmayı;
• sürpriz ve üzüntü bir araya gelerek hayal kırıklığını,
• öfke ve iğrenme bir araya gelerek hor görmeyi,
• neşe ve kabul etme bir araya gelerek aşkı/sevgiyi
• beklenti ve öfke bir araya gelerek hırçınlığı/saldırganlığı
• korku ve sürpriz/şaşkınlık bir araya gelerek dehşeti
• iğrenme ve üzüntü bir araya gelerek pişmanlığı meydana getirmektedir.

James-Lange Kuramı
William James ve Carl Lange tarafından ortaya konulan kurama göre beden çevrede gerçekleşen belirli özelliklere göre tepkide bulunur ve bu tepkinin farkına varıldığında fizyolojik değişmelerle birlikte duygu durumu meydana gelir. Vücutta
gözlerin büyümesi, tüylerin diken diken olması beraberinde duyguları oluşturmaktadır. Örneğin ıssız bir sokakta köpekle karşılaşan bir kişi köpeği gördükten sonra vücudunda fizyolojik değişmeler meydana gelir. Bedendeki bu değişiklikler de beraberinde korkuya yol açar. Bir şekilde insanların korktukları için değil de kaçtıkları için korktuklarını ileri süren bir anlayıştır. 

Fizyolojik değişimlerin aslında duygu durumlarını başlattığını ileri süren James-Lange Kuramı yoğun bir şekilde eleştirilere maruz kalmıştır. Fizyolojik değişimlerin duyguya ilişkin değişimleri başlatabilmesi için her duygu durumuna
ilişkin otonom sistemde birbirinden farklı her duyguya özel fizyolojik değişimlerin olması beklenir.

James-Lange kuramının eksiklerini gidermeyi amaçlayan bu kuramda duygular
ve bedensel davranışlar aynı anda ortaya çıkmaktadır. Çevrede birey için herhangi bir uyarıcı durum olduğunda talamus devreye girer. Fizyolojik değişimleri yapmak için sinir sistemini uyarılırken beyin kabuğuna da sinyal yollanarak duygu ile ilgili yaşantının farkına varılması ile ilgili süreç gerçekleştirir.
Bu kuramı ortaya atan Walter Cannon ve Philip Bard’a göre herhangi bir olay
sonucunda eyleme geçmeden önce uyarı durumuna ilişkin uyanık olma durumu
gibi vücutsal tepkileri ortaya konulurken öte yandan aynı anda duygu ile ilgili
tectübe durumu oluşturulur. Durumu başlatacak bir olay algılandığında ve bir
şekilde beyin tarafından süreç başlatıldığında, beyin otonom sistemi ile kasları ve
duygu ile ilgili geçmiş deneyimleri barındıran bilişsel aktiviteyi harekete geçirir.
Böylece Cannon-Bard kuramında James-Lange kuramındaki vücuttaki fizyolojik
değişimleri duyguların oluşturduğu savından farklı olarak, duygular vücut tepkileri ile aynı zamanda onlara eşlik ederler.

Bilişsel kuramlarda bedendeki fizyolojik değişikliklerin şekillenmesinde bilişsel
unsurlar olarak tanımlanan algı, anlayış, edinilen bilgi ve tecrübelerin kodlanma ve geri çağrılma şekilleri, düşünme şekilleri gibi zihinsel süreçler etkilidir. Bu
noktada öne çıkan Stanley Schachter ve Jerome E. Singer kuramına göre duyguların oluşumunda bilişle ilgili faktörler önemli bir yer teşkil etmektedir. Schachter ve Singer fizyolojik temelli kuramlardan farklı olarak her bir duygu durumuna ilişkin fizyolojik temel bulmanın çok zor olduğunu ileri sürmektedirler. Aslında duyguları farklılaştıran unsurlar, onlara atfettiğimiz bilişsel değer yargılarımızdır. Olayları hatırlama, algılayış ve işleme biçimlerimiz, düşünce yapılarımız gibi zihinsel süreçleri barındıran bilişsel faktörler duyguların oluşmasında etkilidir. Duygularımızın farklılaşmasında ve bireylere özgü değişimler göstermesinde bilişsel faktörler önemli bir rol oynamaktadır.

Bazı psikolojik rahatsızlıklarda ilaç yerine kullanılan aynı ilaç görünümündeki fakat hiçbir işlevi olmayan haplar, plasebo etkisiyle hastaların düşünce olarak kendilerini iyi hissetmelerini ve buna ilişkin olumlu duygular yaşamalarını
sağlamaktadır. Burada hiçbir fizyolojik etkisi olmamasına, rağmen iyi geleceğine
inanılan haplar içildikten sonra duygusal anlamda bir rahatlama sağlanmaktadır.

Sosyobiyolojik Kuram
Toplumsal bir varlık olan insan toplumsal davranışlar gösterir. Bu davranışlar doğal bir süreçten geçerek bugünkü haline gelmiştir. Bazı davranışlar ortadan kalkarken bazı yeni davranışlar kazanılmıştır. Duygular içinde benzer bir süreç işlemiş ve bazı duygular ortadan kalkmış bazıları varlıklarını sürdürebilmişlerdir. Bu duygular insanın çevreye uyum sürecini sağlamaktadır. Örneğin çevreye uyum sürecinde kızgınlık duygusu aslında diğer insanların saldırganlıklarına karşı insanları korurken, neşe ve mutluluk gibi duygular insanların yakınlaşmasını sağlamaktadır. Bu kuram duyguların fizyolojik temellerini açıklama konusunda sınırlılıklar içermektedir.

Beden dilinde jest ve mimiklerin sınıflandırılması esas ve ikincil olmak üzere iki ana başlık altında sınıflandırılmaktadır.

Esas jest ve mimikler: Duygu ve düşünceleri destekleyen onları somut hale getiren hareketler olarak tanımlanmaktadırlar. Bunları da 3 grupta ele almak mümkündür. 

• Anlatım jest ve mimikleri: Yüz ifadelerinde ortaya çıkan biyopsikolojik kökenli temel duyguları dile getiren hareketler olarak tanımlanabilir. Mutluluk, öfke, şaşkınlık, üzüntü tiksinti, gibi bu duygular evrensel olarak tüm insanlarda ortak olarak görülmektedir.
• Toplumsal jest ve mimikler: Bireyin toplumsal rolü gereği ortaya koymak
zorunda olduğu hareketlerdir.
• Şematik jest ve mimikler: Tiyatro oyuncularının, pandomim sanatçılarının yaptıkları taklit hareketleri bu grupta açıklanabilir. İşle ilgili belli bir mesleği yürütenlerin örneğin, borsada çalışanların sergilemek zorunda oldukları hareketler de bu grupta ele alınmaktadır.

İkincil jest ve mimikler: Bedenin gereksinimleri ile ilgili olarak toplumsal nitelikli olmayan esneme hapşırma öksürme gibi bedensel hareketleri içerir. Bunlar kaynak hakkında bilgi verici olabilmektedir. Sürekli esnemek, yapılan konuşma ile ilgili düşünce ve duyguları da yansıtabileceği için önemlidir.

Bazı davranışlarda bulunduğumuz zaman çoğunlukla bu davranışların sebeplerinin farkına varamayabiliriz. Kızgın olduğumuz zaman bir arkadaşımıza bağırdığımızda belki öfkemizin farkında olamayabilir, herhangi bir duygusal film izledikten sonra aniden kapıldığımız ağlama nöbetinin sebebini de anlayamayabiliriz. Tüm bu davranışlarımız ve benzerlerinin temelinde duygular ve heyecanlar bulunmaktadır. Doğru yanıt B'dir.

Heyecan kavramı dilimizde bir anda oluşan, kısa süreli ve daha yoğun bir şekilde hissedilen, içersinde fizyolojik unsurları etkin bir biçimde barındıran durumlar için kullanılmaktadır. Günlük dilde anlık durumlarla beraber daha uzun süreli hissedilenler için duygu keli- mesi daha çok kullanılmaktadır. Doğru yanıt C'dir.

Duygu yaşantısı vücutta farklı düzeylerde gerçekleşir. Bu düzeylerin oluş sırası farklı kuramlar açısından farklı şekilde tanımlansa da, bu üç düzey tüm duygu yaşantılarında tecrübe edimektedir. Bu üç düzeyden ilki öznel yaşantı deneyimi her bireyin yaşadığı öznel bir duygu yaşantısıdır. Tüm bireyler duyguları kendi edindikleri algılayış çerçevesi dahilinde yaşarlar. Bireyin olaylara bakışı, algılayışı o duyguyu ne ölçüde ve nasıl yaşayacağını şekillendirir. Diğer bireylerin bu duyguyu o kişi gibi hissetmesi onun gibi anlamlandırması mümkün değildir. Doğru yanıt E'dir.

Vücutta meydana gelen değişimlerin birçoğu otonom sinir sistemi ile bağlantılı sempatik bölümün harekete geçmesiyle ilgilidir. Korku ya da öfke gibi duygu durumlarında sempatik bölümle ilişkili olarak şunlar söylenebilir:

Kalp atışı ve solunum artar.

Göz bebekleri büyür.

Salya salgılanması ketlenir.

Kan acil durum sebebiyle kullanılmak üzere mide barsaklar yerine karar vermede kullanılmak üzere beyne harekete geçmede kullanılmak üzere iskelet kaslarına yönelir.

Kan şekeri enerji sağlama adına kanda daha yoğun hale gelir.

Kanın pıhtılaşma hızı artar.

Deriden kanın çekilmesiyle tüyler ürperme neticesinde dikleşir. 

Doğru yanıt A'dır.

Plutchik duyguları belirli bir sıralamaya göre dizerek bir duygu çemberi/tekerleği oluşturmuştur. Bu çemberde birbirleriyle komşu olan duygular karşılarında veya onlara daha
uzak olan duygulara kıyasla birbirlerine daha çok benzemektedirler. Çemberde karşılıklı olarak yer alan duygular birbirlerinin tersi bir duruma işaret ederler. Örneğin; beklenti-sürpriz, neşe-üzüntü gibi. Doğru yanıt D'dir.

Duyguları sınıflandırma ile ilgili önemli çabalardan biri Robert Plutchik tarafından ortaya konulmuştur. Plutchik bireylerin uyum sağlayıcı davranışlarını güdüleyen duyguları sekiz temel kategoriye ayırmıştır. Çevreye uyumu sağlayan bu duygular:

korku

sevinç/neşe

öfke/ kızgınlık

üzüntü/hüzün

tiksinti/iğrenme

umut/beklenti

kabul etme/edilme

hayret/şaşkınlık/sürprizdir.

Doğru yanıt E'dir.

William James ve Carl Lange tarafından ortaya konulan ku- rama göre beden çevrede gerçekleşen belirli özelliklere göre tepkide bulunur ve bu tepkinin farkına varıldığında fizyolojik değişmelerle birlikte duygu durumu meydana gelir. Vücutta gözlerin büyümesi, tüylerin diken diken olması beraberinde duyguları oluşturmaktadır. Doğru yanıt B'dir.

Plasebo etkisi, kişilerin gerçek bir tedavi olmaksızın, aslında hiçbir fizyolojik etkisi olmayan ve ilaç sanılarak içilen haplar yoluyla tedavi gördükleri inancıyla iyileşme göstermelerini anlatan kavramdır. Doğru yanıt C'dir.

Yüz ifadelerinde ortaya çıkan biyopsikolojik kökenli temel duyguları dile getiren hareketler 'anlatım jest ve mimikleri' olarak tanımlanır. Mutluluk, öfke, şaşkınlık, üzüntü tiksinti, gibi bu duygular evrensel olarak tüm insanlarda ortak olarak görülmektedir. Doğru yanıt A'dır.

İkincil jest ve mimikler: Bedenin gereksinimleri ile ilgili olarak toplumsal ni- telikli olmayan esneme hapşırma öksürme gibi bedensel hareketleri içerir. Bunlar kaynak hakkında bilgi verici olabilmektedir. Sürekli esnemek, yapılan konuşma ile ilgili düşünce ve duyguları da yansıtabileceği için önemlidir. Doğru yanıt E'dir.

Duygular