Binayı Oluşturan Yapı Elemanları

En genel ifade ile yapı, barınmak veya başka amaçlarla kullanılmak ­için yapılmış her türlü mimarlık eseri olarak tanımlanabilir. Ya da yapıyı, yapılmakta olan konut, yol, köprü vb. ­inşaat; yapma, oluşturma, ortaya konulma, meydana getirme ve bütünün bir araya geti­ri­li­şinde uyulan dizge olarak da tanımlayabiliriz.

İçinde yaşamak veya çeşitli eylem ve ­işlevleri gerçekleştirmek üzere inşa edilmiş yapıdır. İnsan tarafından inşa edilmiş her şey bir yapıdır, ancak bina değildir. O yapının bina olabilmesi ya da o yapı i­ç­in bina kelimesinin kullanılabilmesi için, ­insanların yeme, ­içme, oturma ve uyuma gibi günlük temel gereksinimlerin sağlaması, ­insanları her türlü atmosferik dış etkenden (yağmur, kar, rüzgar, soğuk, sıcak), vahşi hayvanlardan ve hatta diğer ­insanlardan koruması gerekir.

Yapı malzemeleri, bir tasarımın bünyesine giren, o tasarımın oluşum ve kullanma süreci içindeki biçimlenişini sağlayan ve tasarımı kullanan ­insanın sağlık ve konforunu düzenleyen her türlü işlenmemiş, yarı ­işlenmiş veya tam işlenmiş maddelerdir.

Şantiye, inşa durumundaki ev, fabrika, baraj gibi her türlü yapı ve yapı gereçlerinin yığılıp saklandığı veya ­işlendiği yer olarak ifade edilebilir.

Yapı bileşenleri üç gruba ayrılır:

• Birimsel yapı bileşenleri: Her üç boyutu da şantiye dışında belirlenerek üretilmiş olan yapı bileşenleridir. Tuğla, kiremit, seramik, fayans vb. gibi.­
• Profil yapı bileşenleri: İ­ki­ boyutu sabit, üçüncü boyutu değişken olan yapı bileşenleridir. betonarme demir, kereste, çelik boru, kutu profil vb. gi­b­i.
• Birleşik yapı bileşenleri: İçinde farklı yapı malzemeleri bulunan ve üç boyutu da belirlenmiş (sabit) olan yapı bileşenleridir. Birimsel ve profil yapı bileşenlerine göre genel olarak daha büyük boyuta sahiptirler. Pencere ve kapı doğraması, mutfak tezgâhı ve dolabı vb. gi­b­i.

Çeşitli yapı malzemelerinin veya bileşenlerinin çeşitli yöntemlerle bir araya getirilmesiyle oluşan, mekânı tanımlayan, en azından belirli bir işlev (taşıyıcılık gibi) üstlenmiş olan büyük yapı parçalarıdır. Örnek vermek gerekirse temel, duvar, döşeme, kolon, kiriş, çatı vb. g­ib­i öğeler yapı elemanları olarak değerlendirilebilir.

Kolon, katlardaki döşemeleri birbirine bağlayan, döşeme ve kirişleri taşıyan, döşeme ve kirişlerden gelen yükleri (ağırlıkları) yapının temeline aktaran düşey elemandır. Diğer taraftan, kiriş ise döşeme ve duvarları taşıyan ve üzerine gelen yükleri (ağırlıkları) kolona aktaran yatay elemandır (bakınız S: 73, Şekil 4.4).

Yapı malzemelerinin, yapı bileşenlerinin, yapı elemanlarının ve tüm bunların bir araya getirilmesi ile ortaya çıkan yapının üretiminde ve ­inşasında kullanılan sistem ya da yöntemdir. Geleneksel yapım sistemi, endüstrileşmiş yapım sistemi vb. gibi tipleri vardır.

Geleneksel yapım sistemi, uzun yıllardan beri denenmiş ve alışılagelmiş yöntemlerle, yöresel malzemeler kullanılarak gerçekleştirilen ve ­insan gücünün yoğun olarak kullanıldığı yapım sistemidir. Diğer taraftan, endüstrileşmiş yapım sistemi, yapıyı meydana getiren yapı malzemelerinin, yapı bileşenlerinin ve yapı elemanlarının fabrikada üretildiği ve montajının şantiyede gerçekleştirildiği yapım sistemidir.

Temel tiplerinin farklılaşmasındaki en önemli faktörler şunlardır:

• Taşıyıcı sistemler
• Zeminin yapısı ve cinsi
• Zemin suyu ve nemi
• Deprem

Temel ti­pler­i, yüzeysel temeller ve derin temeller olmak üzere i­ki­ ana gruba ayrılır:

• Yüzeysel temeller, zemin seviyene daha yakın derinlikte ve yeterli taşıma kapasitesine sahip sağlam zemin üzerine uygulanırlar. Bu gruba giren temellere, radye (plak) temelleri örnek olarak vermek mümkündür.
• Derin temeller, temelin altındaki zeminin (örneğin toprağın) sağlam olmadığı veya taşıma kapasitesinin gerekenden düşük olduğu durumlarda uygulanırlar. Kazık temeller, bu grupta yer alan en önemli temel tiplerinden birisidir.

Döşeme tümüyle bir sistem olarak ele alındığında genel olarak yukarıdan aşağıya doğru dört alt sistemden oluşur:

• Döşeme kaplaması (mermer, seramik, ahşap parke vb. gibi)
• Altlık (yapıştırma harcı, düzeltme betonu vb. gibi)
• Taşıyıcı sistem (betonarme, çelik, ahşap veya prekast döşeme)
• Tavan (sıva, boya vb. gibi)

Döşemeler işlev ve konumlarına göre beş gruba ayrılır:

• İç ve dış döşemeler
• Zemine oturan ve oturmayan döşemeler
• Altları açık veya ısıtılmayan döşemeler
• Düşük döşemeler
• Yükseltilmiş döşemeler

Duvarların mekânları birbirinden bölme, ayırma ve mekânı düşey doğrultuda sınırlama gibi özellikleri yanında, bulunduğu konuma ve yapıdaki ­işlevine göre ayrıca şu görevleri de vardır:

• Statik (taşıyıcılık) görevleri
• Ses yalıtımı
• Isı yalıtımı
• Hava etkilerine (kar, yağmur, nem) dayanım
• Yangına karşı dayanım
• Estetik görünüm

Bir binadaki duvarları taşıyıcılık özelliklerine ve konumlarına göre inceleyebiliriz. Kendi içlerinde de aşağıda özetlendiği gibi tekrar ikiye ayrılırlar:

• Taşıyıcılık özelliklerine göre duvarlar
  • Taşıyıcı duvarlar
  • Taşıyıcı olmayan (bölücü) duvarlar
• Konumlarına göre duvarlar
  • İç duvarlar
  • Dış duvarlar

Çatılar üç şekilde inşa edilebilir (bakınız S: 77, Şekil: 4.8):

• Yağışın az olduğu bölgelerde düz (teras) çatı
• Yağışın çoğunlukla yağmur olduğu bölgelerde normal eğimli çatı
• Yağışın çoğunlukla kar olduğu bölgelerde ise dik eğimli çatı tercih edilir.

Bacaları dört alt başlıkta inceleyebiliriz:

• Ateş (duman) bacaları: Bina ­iç bölümleri ısıtmak amacıyla yakılan (kalorifer, soba ve şömine gibi) ateş kaynaklarından çıkan gaz ve dumanları dışarı atmak ­için yapılan kanallardır.
• Havalandırma bacaları: Planlama gereği bina cephesinde yer almayan banyo ve wc gibi penceresiz mekânların havalandırılması ­için yapılan bacalardır.
• Çöp bacaları: Çok katlı yapılarda çöplerin bodrum ya da zemin kata ulaştırılması ­için yapılan bacalardır.
• Tesisat bacaları: Otel, hastane, büro gibi­ çok katlı ve büyük binalarda düşey doğrultuda yapılan ve içinden ısıtma ve havalandırma, temiz ve pis su boruları ­le elektrik, bilgisayar ve haberleşme i­le ­ilgili kabloların topluca geçirildiği, bina ortak alanlarına (koridor) açılan ve gerektiğinde kolaylıkla müdahale etme ­imkânı olan bacalardır.

Merdivenler şu elemanlardan oluşurlar (bakınız S: 82, Şekil: 4.15):

• Basamak: Merdivende her adımda basılan ve art arda gelen birbirinden yüksek yüzeylerden her birisidir.
• Rıht: ­İki­ basamak arasında kalan bölümdür.
• Sahanlık: Merdiven basamaklarının sayısının fazla olduğu durumlarda ­insanların kısa bir süre için de olsa dinlenmesi­ için basamaklar arasında yapılan, genişliği­ basamak genişliğinden fazla olan yatay platformlardır.
• Korkuluk: Merdivenden çıkan ya da ­inen ­insanların düşmesini­ engellemek amacıyla, merdivenlerin kenarı ahşap, metal, çelik ve cam g­ibi­ malzemelerden kapatılan kısmıdır.
• Küpeşte: Korkuluğun üzerine ­insanların ­inerken ya da çıkarken tutunmaları amacıyla konulan elemandır.

Tretuvarlar, bina çevresini dolaşan ve üzerinde yürüme imkânı olan dar kaldırımlarıdır.

Kullanım özelliklerine göre asansörleri üçe ayırabiliriz:

• İnsan asansörleri
• Hasta asansörleri
• Yük asansörleri

Yapıldığı malzemeye göre doğramaları üçe ayırabiliriz:

• Plastik doğrama
• Metal doğrama (demir doğrama, alüminyum doğrama)
• Ahşap doğrama

Bir pencerenin yerine getirmesi­ gereken görevler şöyle özetlenebilir:

• İç mekânların yeterli ölçüde aydınlatılması
• Etkili bir havalandırma
• İç mekânların dış mekânla bağlantısını kurmak
• Mekânların yerleşme düzenine katkıda bulunmak
• Sıcak, soğuk, yağmur, rüzgâr ve gürültüye karşı korumak
• Işık ve güneşe karşı korunum sağlamak
• Kolay kullanış ve rahat temizlik yapmayı sağlamak
• Ekonomik bir yapım ve kullanım maliyeti olmak

Kapıların görev­i, i­ç mekânlardan birbirine geçmeyi­, dışarıdan ­iç mekânlara girmeyi­ ve mekânların birbirine karşı kapanmasını sağlamaktır.