BİLİŞİM HUKUKU

Birinci kuşak haklar, kişi haklarını yani medeni hakları ve siyasal hakları içerir. Bunlara örnek olarak, yaşam hakkı ve kişi dokunulmazlığı, kişi özgürlüğü ve kişi güvenliği, düşünce ve düşünceyi açıklama özgürlüğü, inanç ve ibadet özgürlüğü, konut dokunulmazlığı hakkı verilebilir. İkinci kuşak haklar ise, devlete karışmama ödevi değil, aksine eylemde bulunma, harekete geçme yani hizmet sağlama ödevi yüklemektedir. Bunlar genellikle sosyal haklar olarak adlandırılmaktadır. Bunlara örnek olarak toplu sözleşme hakkı, dinlenme hakkı, sosyal güvenlik hakkı, sağlık hakkı, korunmaya muhtaç toplumsal sınıfların (yaşlılar, engelliler, çocuklar vs.) korunmasına yönelik haklar verilebilir. Üçüncü kuşak haklar ise ilk iki kuşak haklardan farklı olarak belirli bir grubun değil, bir toplumdaki tüm sosyal grupların ihtiyaçlarına cevap vermeyi amaçlayan haklardır.

Bilişim teknolojisinin günümüzde eriştiği düzeyin ortaya çıkardığı, insan onurunu tehdit eden yeni tehlikelere karşı yeni hakların güvence altına alınması ve/ veya mevcut hakların yeni durumları kapsayacak biçimde ek güvencelerle desteklenmesi dördüncü kuşak hakların tanınmasına neden olmuştur.

2010 Anayasa Referandumu ile kabul edilen 2010 değişikliğiyle, dördüncü kuşak haklardan biri olarak kabul edilen kişisel verilerin korunması hakkı, ülkemizde de anayasal güvenceye bağlanmıştır. Anayasa m. 20/3: “Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir..." düzenlemesi bu güvencenin yer aldığı hükümdür.

Sorunun yanıtı Anayasa m. 20/3'de yer almaktadır.Buna göre: “Herkes, kendisiyle ilgili kişisel verilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili kişisel veriler hakkında bilgilendirilme, bu verilere erişme, bunların düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçları doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Kişisel veriler, ancak kanunda öngörülen hallerde veya kişinin açık rızasıyla işlenebilir. Kişisel verilerin korunmasına ilişkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.”

Bireyin dijital hafızada yer alan kişisel verilerinin kendi talebi üzerine bir daha
geri getirilemeyecek şekilde ortadan kaldırılması, "unutulma hakkı"dır.

Bilişim çağında veriler bir kere paylaşılmakla kayıt altına alınmakta, bireyin unutmak
istediği anıları, fotoğrafları diğer internet süjeleri tarafından kullanılmakta ve bireylerin kişisel verileri deyim yerindeyse ifşa olmaktadır. İşte her türlü kişisel verinin sınırsız biçimde kayıt altına alındığı ve bu verilerin bir kere kayıt altına alınmasından sonra hızlı ve geniş paylaşım nedeniyle ortadan kaldırılmasının oldukça zor olduğu günümüz teknolojisinde, bireyin üçüncü kişilerin gözetiminden kurtulma ve dolayısıyla yaşamını özgür biçimde sürdürebilme isteği unutulma hakkına olan ihtiyacı ortaya çıkarmaktadır.Sırf haber gerçek diyerek güncelliğini kaybettiği veya haber değerini yitirdiği bir dönemden sonra, habere konu kişinin, ailesinin ve çevresinin sürekli toplumsal dışlamaya tabi tutulması yani geçmişindeki hatadan dolayı sürekli
hedef alınması doğru değildir. Böylesi bir durum devletin koruma yükümlülüğü ile de çelişmektedir.

Unutulma hakkı pozitif ve negatif olmak üzere iki yönlüdür. Unutulma hakkı, kişisel veriler üzerindeki tasarruf hakkının bir uzantısı olması yönüyle pozitif bir hak  içermektedir. Bu yönüyle unutulma hakkı ile bir kişinin kendisi hakkındaki bilgilerin kapsamlı ve geniş biçimde silinmesini talep edebileceği kabul edilmektedir.

Unutulma hakkının pek çok başka hak ile ilişkisi mevcuttur. Bu ilişki kimi zaman kişisel verilerin korunması hakkında olduğu gibi kesişme ve birbirini tamamlama şeklindedir, kimi zaman ise haberleşme ve ifade özgürlüğü, iletişim özgürlüğü, basın hürriyetinde olduğu gibi çatışma şeklinde kendini gösterir.

Unutulma hakkı yakın bir zamana kadar normatif bir dayanağa sahip olmayan, yargı organlarının içtihatlarıyla insan hakları teorisine kazandırılmış bir haktır.

Kişisel veri kavramı, İngilizce “personal data” kavramından gelmekte olup, doğrudan
ya da dolaylı olarak bir gerçek kişi ile ilintili olabilecek ve onu belirlenebilir kılacak her türlü bilgiyi kapsamaktadır. Görüldüğü üzere kişisel verilerin mutlaka gizli olması zorunlu olmayıp, herkes tarafından bilinen kişisel veriler de koruma altındadır.

ABAD kararlarına göre,  internette üçüncü şahıslarca yayınlanmış bilgiyi konumlandırma, otomatik olarak indeksleme, geçici olarak saklama ve son olarak belirli bir tercih sırasına göre internet kullanıcılarına sunulmasından oluşan arama motoru faaliyeti, kişisel verilerin işlenmesi olarak nitelendirilmeli ve arama motoru işletmecisi de veri sorumlusu olarak bu kişisel verilerin işlenmesinden sorumlu olmalıdır.

İnsan haklarının her zaman yürürlükteki hukukun önünde koştuğu ve hukukunda ona ayak uydurduğu gerçeği unutulmamalıdır. Yakın zamanlarda üçüncü kuşak insan hakları bağlamında tartışılan “internete erişim hakkı” bu duruma güzel bir örnektir; zira bu hak, hukukun bilişim çağında toplumsal dönüşümlere cevap vermesi zorunluluğu karşısında, uygarlığın gelişmesiyle ortaya çıkan nimetlerden herkesin, her topluluğun eşit ve dengeli biçimde faydalanmasını amaçlayan gelişme hakkının özel bir görünümü ya da Anayasa’nın 5. ve 17. maddelerinde güvence altına alınan insanın maddi ve manevi varlığının gelişiminin bir parçası olarak kabul edilebilecekken, kendi başına ayrı bir hak olarak kabul edilmiştir.
Gerçekten de internete erişim hakkının ülke anayasalarında yer almasını teklif eden birçok önemli metin bulunmaktadır. Ülkemiz açısından bunlardan en önemlisi Birleşmiş Milletlerin 2011 yılında internet erişimini temel insan hakkı olarak tanımladığı raporudur. Bu rapora göre “internet diğer insan haklarını destekleyen bir araç haline gelmiştir. İnternetin benzersiz ve dönüştürücü doğası, sadece bireylere düşünceyi açıklama özgürlüğünü sağlamakla kalmıyor, bunun yanında toplumun bütün olarak gelişmesini sağlayacak diğer insan haklarını da destekliyor. İnternet bir dizi insan hakkını destekleyen, gelişmeleri hızlandıran önemli bir araç haline gelmiştir. Bu nedenle internette global erişimi sağlamak bütün devletlerin en önemli önceliği olmalı ve her devlet internetin uygun fiyatlarla, geniş bir şekilde var olmasını, kullanımını temin edecek anlamlı ve güçlü bir yasal ortamı geliştirmelidir”. Türkiye de bu rapor doğrultusunda hazırlıklar yapmaya başlamıştır. Örneğin hazırlanan taslak
maddeye göre “herkes, bilgiye, internete ve diğer elektronik iletişim ortamlarına serbest erişim hakkına sahiptir. Devlet bu hakkın etkin ve adil biçimde kullanılabilmesi için gerekli düzenlemeyi yapar. İnternet aracılığı ile yapılan haberleşmenin gizliliği esastır. Herkes internet aracılığıyla paylaştığı kişisel verilerin korunmasını, düşünce ve kanaatlerin gizliliğine saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir.” Bu veya benzeri bir metnin yakın gelecekte Anayasa’da yer alması hiç de şaşırtıcı olmayacaktır

Bilişim teknolojisindeki gelişmeler sayesinde, kişilerin kişisel bilgilerini, görüntülerini, konuşmalarını, kişiler hakkında çıkan haberleri, söylentileri ve diğer birçok bilgiyi elde etme, saklama ve istenildiğinde bunlara anında ulaşma imkânı ortaya çıkmıştır. Bu veriler sayesinde kişinin faaliyetleri günün her saatinde izlenebilmekte, kişilik analizi yapılabilmekte, her türlü alışkanlığı öğrenilebilmektedir. Bu tür verilerin bir kısmının sağlık ve güvenlik gibi değerli amaçlar için saklanması ve kullanılmasında kuşkusuz kişisel ve toplumsal yarar bulunmaktadır. Ancak bu verilerin kişi özgürlüğünü ve mahremiyetini ihlal edecek biçimde kullanılma olasılığı da çok yüksektir. Bundan dolayı son yıllarda dördüncü kuşak insan haklarından bahsedilmektedir. Bunlar bilişim teknolojisinde yaşanan gelişmelerin insan onurunun korunması bakımından yarattığı riskler nedeniyle ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, dördüncü kuşak hakların bilimin ve teknolojinin olası kötüye kullanımına karşı insan onurunun korunması amacına dayandığı kabul edilmektedir.

Unutulma hakkı, bireyin dijital hafızada yer alan kişisel verilerinin kendi talebi üzerine bir daha geri getirilemeyecek şekilde ortadan kaldırılması şeklinde tanımlanmaktadır. Dijital dünyada kişilerin haklarında yer alan rahatsız edici içerikleri veya üzerinde hak sahibi oldukları kişisel verileri silme, daha fazla yayılmasını önleme hakkı veren unutulma hakkı; genel olarak bireyin üçüncü kişilerin elinde bulunan kişisel verilerini kontrol etme ve bunları silme ve/veya sildirme hakkı olarak ifade edilir.

Unutulma hakkı pozitif ve negatif olmak üzere iki yönlüdür. Unutulma hakkı, kişisel veriler üzerindeki tasarruf hakkının bir uzantısı olması yönüyle pozitif bir hak içermektedir. Bu yönüyle unutulma hakkı ile bir kişinin kendisi hakkındaki bilgilerin kapsamlı ve geniş biçimde silinmesini talep edebileceği kabul edilmektedir. Söz konusu kişisel verilerin içeriği doğru olabileceği gibi yayınlamanın yasal dayanağı bulunabilir veya üçüncü kişi tarafından yayınlanmış olabilir. Bu hakkın; bireylerin fotoğraf, internet günlüğü gibi kendileri hakkındaki içerikleri silmek için üçüncü şahısları zorlamayı içermesinin yanında geçmişteki cezalarına ilişkin bilgilerin veya haklarında olumsuz yorumlara neden olabilecek bilgi ve fotoğraflarının kaldırılmasını isteme hakkını tanıdığı kabul edilmektedir. Unutulma hakkının negatif yönü ise bireylerin rahatsız edici bulduğu kişisel verilerin geleceklerini olumsuz etkilememesi için, bu verilerin bir daha geri getirilemeyecek biçimde ortandan kaldırılmasını isteyebilmeleri olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla bu hak bireyin geçmişiyle ilgili belirli
verilerin hatırlanmaması için önlemler alınmasını da içermektedir.

Unutulma hakkının pek çok başka hak ile ilişkisi mevcuttur. Bu ilişki kimi zaman kişisel verilerin korunması hakkında olduğu gibi kesişme ve birbirini tamamlama şeklindedir, kimi zaman ise haberleşme ve ifade özgürlüğü, iletişim özgürlüğü, basın hürriyetinde olduğu gibi çatışma şeklinde kendini gösterir. Öyleyse haberleşme ve ifade özgürlüğü, iletişim özgürlüğü, basın hürriyeti ile unutulma hakkı arasında adil bir dengenin kurulması gerektiği kuşkusuzdur. Ancak kamu için hayati önem taşıyan bir bilgi dışında, bireyin rızasına aykırı olarak kişisel verilerinin uzun süre İnternet ortamında yer alması haberleşme özgürlüğü ve ifade özgürlüğü çerçevesinde kabul edilemez. Aksi durumun bireyin hayatını özgür ve serbest biçimde sürdürememesine neden olacağı açıktır.

Unutulma hakkı Anayasa’mızda açıkça düzenlenmemiştir. Bununla birlikte Anayasa’nın “Devletin Temel Amaç Ve Ödevleri” başlığı altında düzenlenen 5. maddesinde “insanın maddi ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmak” ifadesi ile devlete pozitif bir yükümlülük yüklenmiştir. Bu yükümlülük bağlamında Anayasa’nın 17. maddesinde düzenlenen kişinin manevi bütünlüğü bağlamında şeref ve itibarının korunması hakkı ve Anayasa’nın 20. maddesinin üçüncü fıkrasında güvence altına alınan kişisel verilerin korunmasını isteme hakkı ile birlikte düşünüldüğünde, devletin bireye geçmişte yaşadıklarının başkaları tarafından öğrenilmesi engellenerek “yeni bir sayfa açma” olanağı verme hususunda bir sorumluluğu olduğu açıktır

Karara konu olan olayda davacı 2006 yılında gerçekleşen mağduru olduğu cinsel saldırı eylemi nedeniyle şikayetçi olmuş, yapılan yargılama sonucunda yerel mahkemece verilen karar 2009 yılında Yargıtay tarafından onanmıştır. Mağdur davacı gerek hazırlık gerekse de yargılama aşamasında cinsel saldırının nasıl gerçekleştiğini açık bir şekilde anlatmış, bu anlatımlar doğal olarak karar metnine geçirilmiştir. Karar, mağdur ve sanığın ismi rumuzlanmaksızın 2010 yılında yayınlanan bir kitapta yer almıştır. Davacı bir ceza hukuku kitabında isminin rumuzlanmaksızın aynen kullanılması üzerine kişilik haklarının ihlal edildiği ve bu nedenle manevi zarara uğradığı iddiasıyla tazminat davası açmış; yerel mahkeme rumuzlanmaksızın kişinin ismine bir kitapta yer verilmesinin kişilik haklarını zedelediğini gerekçesiyle manevi tazminat talebinin kısmen kabulüne karar vermiştir.

HGK, yerel mahkemenin direnme kararını şu gerekçelerle haklı bulmuştur. “Unutulma hakkı ve bununla ilişkili olan gerektiği ölçüde ve en kısa süreliğine kişisel verilerin depolanması veya tutulması konuları, aslında kişisel verilerin korunması hakkının çatısını oluşturmaktadır. Her iki hakkın temelinde bireyin kişisel verileri üzerinde serbestçe tasarruf edebilmesini, geçmişin engeline takılmaksızın geleceğe yönelik plan yapabilmesini, kişisel verilerin kişi aleyhine kullanılmasının engellenmesini sağlamak yatmaktadır. Unutulma hakkı ile geçmişinde kendi iradesi ile veya üçüncü kişinin neden olduğu bir olay nedeni ile kişinin geleceğinin olumsuz bir şekilde etkilenmesinin engellenmesi sağlanmaktadır. Bireyin geçmişinde yaşadığı olumsuz etkilerden kurtularak geleceğini şekillendirebilmesi bireyin yararına olduğu gibi toplumun kalitesinin gelişmişlik seviyesinin yükselmesine etkisi de tartışılmazdır. Unutulma hakkı; üstün bir kamu yararı olmadığı sürece, dijital hafızada yer alan geçmişte yaşanılan olumsuz olayların bir süre sonra unutulmasını, başkalarının bilmesini istemediği kişisel verilerin silinmesini ve yayılmasının önlemesini isteme hakkı olarak ifade edilebilir. Ayrıca şunun da ifade edilmesi gereklidir ki; unutulma hakkı tanımlarına bakıldığında her ne kadar dijital veriler için düzenlenmiş ise de bu hakkın özellikleri ve bu hakkın insan haklarıyla arasındaki ilişkisi dikkate alındığında; yalnızca dijital ortamdaki kişisel veriler için değil, kamunun kolayca ulaşabileceği yerde tutulan kişisel verilere yönelik olarak da kabul edilmesi gerektiği açıktır.

bu
sınıflandırma, insan hakları öğretisinin tarihsel
gelişimi ile paralellik gösterdiği gibi bilişim çağının gereksinimlere göre dördüncü kuşak haklara
ilişkin tartışmalara da olanak tanımaktadır. arel
Vasak’a göre birinci kuşak hakların temel özelliği, kişilere, devletin karışmayacağı özel bir alan
yaratmasıdır.  İkinci kuşak haklar ise, devlete karışmama ödevi değil, aksine eylemde bulunma,
harekete geçme yani hizmet sağlama ödevi yüklemektedir.  Üçüncü kuşak
haklar ise ilk iki kuşak haklardan farklı olarak belirli bir grubun değil, bir toplumdaki tüm sosyal
grupların ihtiyaçlarına cevap vermeyi amaçlayan
haklardır.