BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ

Osmanlılarda din, kültür ve bilim faaliyetlerinin kaynağını oluşturan ve aynı zamanda devlet ve toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde teşkilatlanmış olan en önemli müessese medreselerdir. Osmanlı medreseleri devletin kuruluşundan 20. yüzyılın başlarına kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Medreseler, İslam geleneği çerçevesinde aynı esaslara bağlı kalmakla beraber, özellikle teşkilat bakımından Osmanlılarda birçok değişikliğe uğramıştır. Orhan Bey’in (D.1326-Ö.1362) (ikinci Osmanlı sultanı) 1331’de İznik’te kurduğu ilk medreseden başlayarak bütün medreselerin çalışmalarını destekleyen vakıfları vardı. Fatih ile Kanuni’nin kurdukları medreselerin vakfiyelerinde daha öncekilerden farklı olarak dinî (naklî) ilimlerin yanında aklî ilimlerin okutulması da şart koşulmuştur. Medreselerde din, ilim ve eğitim hizmetlerini yürütenlerin yanında bürokraside ve yargıda ihtiyaç duyulan idarî ve adlî personel eğitilirdi. Osmanlı toplumunun dinî, ilmî ve kültürel müessesesine, yani ilmiyeye mensup olan, sosyal ve resmî hayatın her yönünde önemli rol oynayan ulema medreselerden yetişiyordu.

16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ın (D.1520-Ö.1566) Süleymaniye Medreseleri’ni kurmasıyla, medreselerin gelişmesinde son safhaya ulaşılmıştır. Bu dönemde Süleymaniye Külliyesi bünyesinde “Darüttıp” adıyla bir ihtisas medresesi kurulmuştur. Böylece Osmanlı tarihinde ilk defa, şifahanelerin dışında tıp eğitimi veren bağımsız bir müessese kurulmuş oluyordu. Osmanlıların kurduğu diğer ihtisas medreseleri “Darülhadis” ve “Darülkurra” idi. Darülhadis, bütün medrese hiyerarşisinde en yüksek mertebeye sahipti.

15. asrın sonlarına ve 16. asrın başlarına doğru kurulmuş olan diğer bir müessese müneccimbaşılıktır. İlmiye sınıfından seçilen müneccimbaşılar, hekimbaşılar gibi sarayda görevli olup astronomi ilmiyle, takvim [Takvimler 1800 yılına kadar Uluğ Bey Zîci’ne göre hazırlanırdı. Bu tarihten sonra Avrupa kaynaklı Jacques Cassini’nin zîcini ve daha sonra da Lalande’ın zîcine göre çıkarılmışlardır], imsakiye hazırlama, hanedan mensupları ve yüksek rütbeli devlet adamları için yıldızların, belli bir zamandaki yerlerini, durumlarını gösteren çizelge (zayice) çıkarma gibi işlerle meşgul olmuşlardır. Hekimbaşı ve müneccimbaşılar kendi sahalarında yazdıkları eserler yanında, diğer ilmiye mensupları gibi dinî ve edebî konularda da çeşitli eserler vermişlerdir. Müneccimbaşı veya kıdemli yardımcılarından biri sultanların tahta çıkışı, saraydaki düğün ve doğum günleri, kızaktan gemi indirilişi gibi önemli hadiseler için, uğurlu gün ve saatlerin tespitini yapardı. Ayrıca, astronomi ile ilgili hadiseleri Güneş ve Ay tutulmalarını (kuyruklu yıldızlar, gökte görünen cisimler ve saire gibi), zelzele ve yangın felaketlerini takip eder, elde ettiği bilgileri kendi yorumları ile saraya iletirdi. Yukarıda sözü edilen muvakkithanelerin idaresi de müneccimbaşıların mesuliyetindeydi.

Fatih döneminin şüphesiz en dikkate değer bilim adamı, Semerkand geleneğinin temsilcisi Muhammed b. Ali’dir. Daha çok Ali Kuşçu (Ö. 1474) adıyla anılan müellif, astronomi ve matematik konusunda on iki kitap yazmıştır. Bunlardan biri Uluğ Bey Zîci’ine yapmış olduğu Farsça şerhtir. Dikkate değer bir diğer şahsiyet, Sultan II. Bayezid devri (1481-1512) âlimlerinden Molla Lütfü’dür (Ö. 1495). Onun bilimlerin tasnifi konusunda yazmış olduğu Mevzuatü’lUlûm adlı Arapça bir risalesi ve geometrideki Delos problemi konusunda kısmen Yunanca’dan tercüme edilmiş olan Taz’ifü’l-Mezbah adlı bir eseri vardır. Aynı dönemin meşhur astronom ve matematikçilerinden biri de Kadızâde ile Ali Kuşçu’nun torunu olan Mîrim Çelebi’dir (Ö. 1525). Zîc-i Uluğ Bey’e yapmış olduğu şerhle, astronomiye dair risaleleriyle, astronomi ve matematik sahalarında Osmanlı bilim geleneğinin gelişmesine büyük katkısı olmuştur. Osmanlılarda bilimlerin tasnifi konusunda eser veren Taşköprülüzâde Isameddin Ahmed b. Mustafa (1495 Bursa-1561 İstanbul) aynı zamanda Osmanlı kültür ve bilim hayatı hakkında bilgiler veren dönemin en önemli biyograflarından biridir.

Piri Reis, ikinci haritasını 1528’de Kanuni Sultan Süleyman’a takdim etmiştir. Sadece bir parçası günümüze kadar gelen bu harita, Kuzey Atlas Okyanusu’nu ve Kuzey ve Orta Amerika’da yeni keşfedilen yerleri içine almaktadır. Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye adında 1525’te Kanuni Sultan Süleyman’a sunduğu bir de coğrafya kitabı bulunmaktadır. Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak hazırladığı bu önemli kitap, Akdeniz ve Ege denizindeki şehirlerin harita ve çizimlerini ihtiva etmekte, kendi gözlemlerine dayalı olarak denizcilik ve deniz astronomisi hakkında da geniş bilgiler vermektedir

Osmanlı ordusunun ıslahı konusunda ilk teşebbüsler, Osmanlı Devleti’ne iltica ederek Müslüman olan Fransız generali Comte de Bonneval (Bonneval Ahmed Paşa, D.1675-Ö.1747) nezaretinde 1735 yılında kurulan Humbaracı Ocağı ile başlamıştır. 1735 yılının ilk günlerinde Üsküdar’da Ayazma Sarayı’nda kurulan Ulûfeli Humbaracılar Ocağı ile Osmanlı’da ilk olarak Avrupa usulü ile yeni bir askerî eğitim gerçekleştirilmiştir. Bu ocağın en önemli özelliklerinden biri, her bir odasında, zabitler arasında teorik ve tatbikî olarak matematik ve modern harp sanatları konusunda ders veren Avrupalı ve Osmanlı hocaların mevcudiyetidir. Bunlar hoca-yı mühendis, muallim-i resim, hoca-yı oda, muallim-i ilm ve fenn-i ateşbâzî gibi kadrolara sahip zabitlerdir. Ocağın başında bulunan ve kendisine paşalık ünvanı verilen Humbaracı Ahmed Paşa, siyasî ve askerî sahada büyük bir şöhrete sahip olmuş ve Osmanlılar’da askerî modern teknik eğitimin gerçekleşmesine katkıda bulunmuştur

Hüseyin Rıfkı Tamanî ilkini 1793 yılında tercüme ettiği Logaritma Risâlesi olmak üzere, birçok tercüme ve telif eser hazırlamış ve bastırmıştır. Basılan eserleri sırasıyla, Usûl-i Hendese (İstanbul 1797), Telhîsü’l-Eşkal (İstanbul, 1801; Mısır, 1824), Mecmuatü’lMühendisin (İstanbul, 1802; Mısır, 1824) ve İmtihânü’l-Mühendisin (İstanbul, 1805). Bunlardan başka Usûl-i İnşâ-yı Tarik, İrtifâ Risâlesi, Humbara Cetveli, Müsellesât-ı Müsteviye gibi eserlerini zikredebiliriz. Bir de talebesi Başhoca İshak Efendi (ö. 1836) tarafından tertip edilerek bastırılan Medhal fi’l-Coğrafya adlı eseri bulunmaktadır. Klasik Osmanlı biliminin izlerini taşımakla birlikte, Osmanlı-Batı sentezine doğru ilk hamleyi başlatan Tamanî, Batı’dan tercüme ettiği eserlerinde klasik Osmanlı bilimi konularından ayrılmamıştır. Mesela, Öklid geometrisine dayalı olan ve Osmanlı klasik biliminin en önemli matematik eserlerinden biri sayılan Kadızâde’nin Eşkâli’t-Te’sis’i yerine aynı konudaki İngiliz matematikçisi Bonnycastle’ın (D.1751-Ö.1821) Euclide’s Elements adlı eserini tercüme etmiştir ve dolayısıyla eğitimde uzun seneler okutulan Kadızâde’nin eseri yerine Usûl-i Hendese adıyla Tamanî’nin tercümesi okutulmuştur

1826’da Yeniçeri Ocağı kaldırılıp yerine kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye’nin zabit ihtiyacını karşılamak üzere mühendishane talebe mevcudu 100 kişiye kadar çıkarılmıştır. 1870’te Maçka Harbiye Mektebi içerisinde topçu ve istihkâm sınıflarında eğitim faaliyetlerine devam eden Mühendishane, Sultan II. Abdülhamid tarafından yeniden tamir ettirilen Halıcıoğlu’ndaki eski mühendishane binasında eğitim ve öğretim faaliyetlerine başlamıştır. 1881 senesinde kurmay sınıfları yanında bir de “mümtaz sınıf ” adı altında yeni bir sınıf teşkil edilmiştir. Dört yıl olan öğretim süresi beş yıla çıkarılmış ve her yıl Harbiye Mektebi son sınıf talebelerinden daha yüksek tahsil yapmak isteyen ve yabancı dile yatkın olanlar bu beşinci sınıfa alınmışlardır. 1900 senesinde öğretim süresi üç seneye indirilen Mühendishane, Topçu Mektebi olarak tamamen Harbiye Mektebi’ne bağlı meslek okulları haline gelmiştir

Türkiye’de “Darülfünun” adında yeni bir yüksek eğitim müessesesi, yani üniversite kurma düşüncesi 19. yüzyılın ortalarına doğru ortaya çıkmıştır. Bu yüzyılın başlarından itibaren Osmanlılarda görülen bilimde Doğu’dan-Batı’ya olan yöneliş ve bilim ve eğitim anlayışında meydana gelen değişmeler, Tanzimat döneminde medrese dışında yeni bir sivil yüksek eğitim müessesesinin kurulması yolunda teşebbüslerin doğmasına vesile olmuştur. Darülfünun fikri, Tanzimat devrinde halkın eğitimi meselesi içerisinde ele alınıp gelişmiştir. Daha çok her türlü bilimin okutulacağı bir müessese olarak düşünülmüştür. 1845’te kurulan Meclis-i Muvakkat’ın öngördüğü düzenlemeler arasında İstanbul’da bir Darülfünun kurulması da bulunmaktadır.

19. asrın başlarında Osmanlı tıp eğitimine iki büyük şahsiyetin önemli etkileri olmuştur. Bunlardan birincisi; çok çeşitli sahalarda çalışması ve ilgisi bulunan ve Avrupa bilimine ve çeşitli dillerine aşina bir ansiklopedist olan Şanizâde Mehmed Ataullah Efendi’dir (ö.1826). Şanizâde modern tıp ve anatomi bilgilerini, meşhur eseri Hamse-i Şanizâde ile ilk defa Osmanlı okuyucusuna anlaşılır bir dille ve bir bütün halinde sunmuştur. İkinci şahsiyet ise Türkiye’de modern tıp eğitiminin kurucusu olan Mustafa Behçet Efendi’dir (ö.1834).