BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ

Türklerin bıraktıkları bir diğer maddi kültür unsuru da yazılı taş anıtlardır. Orhun Yazıtları olarak tarihe kayıt düşülmüş bu yazıtların mimarları Göktürklerdir (MS 552-745). Bilge yöneticiler tarafından yönetildiği süre boyunca, Türklerin entelektüel kültür alanında ne gibi başarılarının bulunduğu konusunda bilgi sahibi olmamızı sağlayan bu anıtların Türk Kültür Tarihi açısından önemini büyüktür.

Divân-ı Lügât el-Türk, Türklerin yaşadıkları bölgelere, Türk tarihine, edebiyatına, müziğine, gelenek ve göreneklerine ilişkin önemli bilgiler içe-ren bir çalışmadır. Bir yönüyle Türk dilinin ilk sözlüğü olan Divân-ı Lügât el-Türk, çeşitli Türk boylarından derlenmiş bir ağızlar sözlüğü karakterini taşımaktadır.

XI. yüzyılın başlarında Balasagun’da doğan Yusuf Has Hâcib, bilgiyi arayan, bilginin peşine düşen ve bu anlamda bilginin erdem olduğunu savunan değerli bir düşün insanıdır. Balasagun’da yazmaya başladığı ve Kâşgar’da tamamladığı, Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgisi) adlı seçkin yapıtını Karahanlı hakanı Süleyman Arslan’ın oğlu Uluğ Buğra Han’a sunmuştur.

Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da (963-1183) yılları arasında hüküm süren Gaz-neliler, Sâmânîlerin Horasan Orduları Kumandanı Alp Tegin ve onun en çok güvendiği kişilerden biri olan Sebük Tegin tarafından kuruldu ve Sebük Tegin’in oğlu Mahmud’un hükümdarlığı döneminde en parlak dönemini yaşadı. Gazneli Mahmud, başta Hindistan olmak üzere çok sayıda fetih gerçekleştirdi ve bu fetihler sonucunda Türk, Arap, Acem ve Yunan uygarlıkları Hint uygarlığı ile karşılaşmış oldu. Böylelikle kadim uygarlıklar arasında bağ kurulmasını sağlayan Gazneli Mahmud, Firdevsî, Bîrûnî, Ebû Nasr ibn Irâk ve Ebû el-Hayr İbn el-Hammâr gibi bilim, felsefe ve sanat gibi yüksek entelektüel yetkinlik alanlarına mensup bilim ve düşün insanlarını da başkent Gazne’de toplamaya özen gösterdi.

Selçuklular döneminde astronomi ve matematik konularında da ciddi gelişmeler elde edilmiştir. Bu amaçla gözlemevleri kurulmuştur. Bunlardan biri Celâlî Takvimi’ni hazırlamak amacıyla 1075 yılında İsfahan’da kurulan İsfahan Gözlemevidir.

Semerkand Gözlemevinde, Gıyaseddin Cemşid, Kadızâde-i Rûmî ve Ali Kuşçu gibi dönemin önemli bilim insanları çalışmışlar, çalışmaların sonuçları Uluğ Bey Zici adlı kitapta toplanmıştır. Bu zic, 17. yüzyıla kadar yazılmış olan astronomi kataloglarının en mükemmelidir ve bu yüzyıla kadar konumsal astronominin temel kitabı olarak kullanılmıştır. Eserde gökyüzünün güney yarıküresinde bulunan 48 takımyıldız ele alınmış ve bu takımyıldızlar içinde bulunan 1028 tanesinin yerleri tespit edilmiştir.

Selçuklular döneminde teknik alanında da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Bütün zamanların en iyi mühendisi olarak kabul edilen Cezerî (13. yüzyıl) etkileri günümüze kadar gelen ve olağanüstü mekanik araçların teknik bilgilerinin ve çizimlerinin yer aldığı El-Câmi‘ Beyn el-İlm ve el-‘Amel el-Nâfi fî Sınaât el-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bil-giler ve Uygulamalar) adlı bir kitap kaleme almıştır.

Selçuklular zamanında geleneksel kimya konusuyla da ilgilenilmiştir. İlgilenenler-den biri Cevberî’dir (13. yy). Kitab el-Muhtar fi Keşf el-Esrar adlı eserinde, simyanın tarihçesini de veren Cevberî, ilk maddenin yaratılışı, evrenin oluşumu ve doğa tarihi konusunda açıklamalar yapar.

Selçuklular zamanında yetişmiş önemli hekimlerden biri el-Cevzi’dir (1200’ler). Cevzi Kitab el-Lukat el-Menafi fi el-Tıbb adlı eserinde hastalıklar ve onların tedavisi konusunda kısa bilgi verir; yiyecekler ve içecekler üzerinde durur.

Otomat yapımı açısından ilginç olan ve Cezerî’ye kadar karşılaşılmayan bir diğer araç grubu ise, mumlu saatlerdir. Cezerî, herhangi bir kimsenin bu türden saatlerle ilgili çalışmasıyla karşılaşmadığını ve böyle bir saat örneği görmediğini söyler.

Türkler MÖ 2800 yılı sıralarında kısmen yerleşik toplum düzenine geçmeye başlamışlardır.

Türklerin bıraktıkları maddi kültür unsurlarından birisi yazılı taş anıtlardır. Orhun Yazıtları olarak tarihe kayıt düşülmüş bu yazıtların mimarları Göktürklerdir (MS 552-745).

Türklerin bıraktıkları bir diğer maddi kültür unsuru da yazılı taş anıtlardır. Orhun Yazıtları olarak tarihe kayıt düşülmüş bu yazıtların mimarları Göktürklerdir (MS 552-745). Bilge yöneticiler tarafından yönetildiği süre boyunca, Türklerin entelektüel kültür alanında ne gibi başarılarının bulunduğu konusunda bilgi sahibi olmamızı sağlayan bu anıtların Türk Kültür Tarihi açısından öneminin büyük olduğunu belirtmeye bile gerek yoktur. Bumin Kağan, İlteriş Kağan ve Bilge Kağan zamanlarında olup bitenlerin anlatıldığı, aynı zamanda Göktürk Devleti’nin gücünün ve gelişmişliğinin yazıya geçirildiği bu yazıtlardan birincisi Kültigin Yazıtı adını taşımaktadır ve Bilge Kağan tarafından yaptırılmıştır. İkincisi Bilge Kağan Yazıtıdır ve oğlu tarafından yazdırılmıştır. Üçüncüsü ise bilge Tonyukuk tarafından yazdırılmış olan Tonyukuk Yazıtıdır.

Uygurlar sağlık bilgisi konusunda da ileri düzeydeydiler; özellikle kızamık ve çiçek gibi bulaşıcı hastalıkların önenmesinde aşı geliştirmeleri dikkat çekicidir.

Câbir’in kimya tarihine en önemli katkısı, minerallerin oluşumunu açıkladığı Cıva- Kükürt Kuramıdır. Buna göre madenler cıvadan oluşmuş ve kükürtle katılaşmıştır.

Câbir’in varlık ve madde anlayışının temelinde ünlü Grek filozofu Aristoteles’in dört öğe (toprak, su, hava ve ateş) ve bu öğelerin niteliklerini (kuru, ıslak, soğuk ve sıcak) dikkate alan kuramı bulunmaktadır.

Câbir İbn Hayyan’ın kimya alanına yaptığı katkılara benzer bir katkıyı matematik alanında gerçekleştiren bilim insanı ise Hârezmî’dir. Sıfır rakamını uygarlığa kazandıran Hârezmî, cebir, aritmetik ve coğrafya alanlarında olmak üzere üç temel eseriyle bilim tarihinde seçkin bir yer edinmiştir.

Türk felsefe geleneğinin kurucusu olan Fârâbî (D.870-Ö.950), mantık, siyaset ve bilim alanlarında geliştirdiği düşüncelerinden dolayı Mu‘allim-i Sânî (ikinci bilge) olarak onurlandırılmıştır.

Bîrûnî’nin astronomideki bir diğer başarısı da gözlemin dakikliğini artırmak için gözlem araçlarında yaptığı özgün yeniliklerdir. Gözlemlerin dakikliği ve güvenilirliği, başta zaman tayini, örneğin orucun ne zaman tutulacağının bilinmesi, namaz vakitlerinin belirlenmesi ve genel anlamda takvim yapılabilmesi için çok önemlidir.

Hakkında bilgi verilen bilim insanı İbn Sînâ'dır.