BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ

M.S. 1000 yılında, İtalya’nın Bologna kentinde, hukuk eğitimi almak isteyen öğrenciler, Universitas adlı bir oluşum başlattılar. Bu oluşumun etkisiyle yaklaşık bir yüzyıl sonra, Bologna Üniversitesi’nde tıp ve felsefe fakülteleri kuruldu. Bu üniversiteden sonra, Oxford, Cambridge, Padua, Ravenna ve Paris Üniversiteleri de kuruldu. Bu üniversiteler, İlahiyat, Kilise Hukuku, Tıp ve Genel Meslekler olmak üzere dört programdan oluşuyordu ve öğretim üyeleri din adamı kimliğini taşıyordu. Bütün programlardaki dersler iki ana gruba ayrılıyordu. Birinci grup, gramer (dilbilgisi), retorik (konuşma) ve diyalektik ders paketini içerecek şekilde olup, üçlü anlamına gelen Trivium adını alıyordu. İkinci grup ise, Aritmetik, Geometri, Müzik ve Astronomi ders paketini içerecek şekilde olup, dörtlü anlamına gelen, Quadrivium adını alıyordu.

Fibonacci sayılarının birleşiminden oluşan Fibonacci dizisinin kullanıldığı yerlere aşağıdaki örnekleri verebiliriz: • Ayçiçeği: Ayçiçeği’nin merkezinden dışarıya doğru sağdan sola ve soldan sağa doğru taneler sayıldığında çıkan sayılar Fibonacci Dizisinin ardışık terimleridir. • Papatya Çiçeği: Papatya Çiçeğinde de ayçiçeğinde olduğu gibi bir Fibonacci Dizisi elde edilir. • Çam Kozalağı: Çam kozalağındaki taneler kozalağın altındaki sabit bir noktadan kozalağın tepesindeki başka bir sabit noktaya doğru spiraller (eğriler) oluşturarak çıkarlar. İşte bu taneler soldan sağa ve sağdan sola sayıldığında çıkan sayılar, Fibonacci Dizisi’nin ardışık terimleridir. • Tütün Bitkisi: Tütün Bitkisinin yapraklarının dizilişinde bir Fibonacci Dizisi söz konusudur; yani yaprakların diziliminde bu dizi mevcuttur. Bundan dolayı tütün bitkisi Güneş’ten en iyi şekilde güneş ışığı ve havadan en iyi şekilde Karbondioksit alarak Fotosentez’i mükemmel bir şekilde gerçekleştirir. • Eğrelti Otu: Tütün Bitkisindeki özelliğin aynısı Eğrelti Otu’nda da vardır. • Mimar Sinan’ın da bir çok eserinde Fibonacci Dizisi görülmektedir. Mesela Süleymaniye ve Selimiye Camileri’nin minarelerinde bu dizi mevcuttur.

Optik konusunda çalışmış ve optiği bilimsel bir kimliğe kavuşturmada katkıları olan bir bilim adamı olan Robert Grosseteste (D.1170-Ö.1253), ışık konusuna tamamen mistik ve metafizik bir yaklaşım ileriye sürmüştür. Bu düşüncesinde Şeyh el Maktül’ün mistikmetafizik yaklaşımından etkilenerek düşüncelerini mantık ve optik temeline oturtmuştur. Doğayla ilgili kabul edilebilir bilgi elde etmenin, resolutio (çözme) ve compositio (birleştirme) işlemleri şeklinde iki aşamalı bir süreç olduğunu belirtmiştir. Çözmeden sonraki birleştirme aşamasında, yani olguların oluş biçimlerine anlam vermeye yönelik varsayımların kurulmasında, deney yapmak gerektiğini ifade etmesi çok ilginçtir. Bu nedenle, deneysel yöntemin başlamasına aracı olmuş ve deneysel olguların oluşmasında gereken zorunlu koşulların neler olması gerektiğini ortaya koymuştur

Grosseteste’nin öğrencisi olan Roger Bacon (D.1220-Ö.1292), Fransisken mezhebi keşişlerindendir. Doctor Mirabilis (Olağanüstü Bilim Adamı) olarak nitelendirlmiş olup, Paris Üniversitesi’nde onbeş yıl kadar bulunmuştur.Hocası gibi, Bacon’da, optiğin, doğa felsefesinin odağında yer aldığını kabul etmiştir. Müslüman bilim adamlarından İbn el Heysem’in etkisi altında kalarak optik çalışmalarını sürdürmüştür.

Hristiyan Dünyası’nda yapılan çalışmalar yalnızca optik alanında değildir. Bunların yanısıra hareket konusuyla ilgili çalışmalar yapan bilim adamları da vardır. Müslüman bilim adamı İbn Bacce’nin (D.1095-Ö.1138) hareketle ilgili Aristotelesçi hareket teorisine yaptığı katkıları vardır. Bacce’ye gore, kuvvet yoksa, hareket yoktur, fakat, boşlukta da olsa, hareketin sona ermesi için zaman geçecektir. Bu görüşler Hıristiyan bilim adamlarını etkilemiştir. Bu bilim adamlarından biri Thomas Aquinas (D.1225-Ö.1274)’tır. Ona göre, boşlukta da hareket vardır, çünkü hareket edilen ortam, kısımlardan oluşur ve hareket eden cisim, bu kısımların hepsinde aynı anda bulunamaz. Boşluk, hareket için ideal bir ortamdır. Gök cisimlerinin hareketi bu nedenle idealdir.Hareketle ilgili en önemli çalışmaları yapanlar ise Oxford Üniversitesi Merton Koleji’nde çalışan dört matematikçidir: Thomas Bradwardine (D.1290-Ö.1349), Richard Swineshead (D.1328-Ö.1354), John Dumbleton (D.1310-Ö.1354), William Heytesbury (D.1313-Ö.1372). Bu grup, değişme ile hareket arasındaki ilişkiyi irdelemiştirler. Hareket de bir nitelik olarak kabul edilmiştir, hareketin de bir şiddeti vardır. Bu şiddetin hız olduğuna karar vererek, hızın nasıl değişeceğini irdeleyerek, hareketin ivmeli hareket olmasına karar vermişlerdir. Yani ivme kavramını keşfetmişlerdir

İslam dininin doğuşuyla, tarihin en parlak dönemlerinden biri başlamıştır. Komşu ülkelerin fethedilmesiyle başlayan Arapların dünya coğrafyasındaki yayılmaları, sonraki yüzyıllarda bilim ve teknolojide de etkisini göstermiştir. VIII. ile XII. Yüzyıllar arasındaki dörtyüz yıllık dönemde, bilim ve teknolojide yaşanan parlak zaman, Atlas Okyanusu kıyılarından Kuzey Hindistan ve Orta Asya’ya kadar olan bölgede kurulan imparatorluk topraklarında yaşanmıştır. Bu parlak dönem onbirinci yüzyıldan itibaren kaybolmaya başlar, gerileme ve yönetim bozuklukları büyük bir çöküşle sona erer.

Beyt’ül Hikme veya Bilgelik Evi bir araştırma ve eğitim kurumu olup, Abbasi halifesi el Mamun tarafından Cundişapur’daki Akademi örnek alınarak kurulmuştur. Cundişapur, Hazreti Ömer dönemindeMüslümanlar tarafından ele geçirilmiş ve sonra özellikle Yunan tıbbına ait eserlerin Yunanca’dan Arapça’ya çevrilmesinde etkili olmuştur. Bilgelik Evi’nin en önemli görevi, dönemin ünlü astronom, matematikçi ve hekimlerini biraraya getirmek ve bilimin çeşitli alanlarındaki belli başlı yapıtları çeşitli dillerden ve özellikle Yunanca’dan Arapça’ya çevirmekti. Zengin bir kütüphanesi bulunan Bilgelik Evi’nin müdürlüğünü dönemin önemli bilim adamları yapmıştı. Fadl İbn Nevbant ve el Harezmi bunlara örnek gösterilebilir.

Abdülhamit İbn Türk (D.830-Ö.910), dokuzuncu yüzyılda yaşamış, sayılar teorisi ve cebir alanında çalışmalar yapmış bir Türk Müslüman matematikçidir. Onun geçmişi ile ilgili çok az bilgi günümüze ulaşmıştır. Meşhur matematikçi Harezmi’nin çağdaşıdır. Eserlerinden bazıları aşağıdaki gibidir: • Kitab el jame Fi’l Hesap (Kapsamlı HesapKitabı) altı kitaptan oluşan bir eserdir, fakat günümüze ulaşmamıştır. • Kitap el Muamelat (İşlemler Kitabı) kayıp olan eserlerinden birisidir. • Nawader al Hesab wa Kawas al a’dad (Hesaplama ve Sayıların Özellikleri ve Çeşitleri Kitabı) kayıp olan eserlerindendir. • Kitab al Jabr wa’l Moqabala (Katışık Denklemlerde Mantıksal Zorunluluklar)

Battani (D.858-Ö.929) Urfa’nın ilçesi olan Harran’da doğmuş ünlü astronom ve matematikçidir. Yıldızlara tapan Sabi dinine inandığı söylentisine karşın ele geçirilen künyesinde, Müslüman olduğu yazılıdır. Astronomi’deki en büyük başarısı, Güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmesidir. Battani’nin bugüne ulaşan tek kitabı olan, Zic-i Sabi adlı kitabında, 877-929 yılları arasında yapmış olduğu gözlem sonuçlarını vermiştir. Bu eserin içeriğinden, Hint astronomisi ve Batlamyus’un görüşlerini benimsediği görülmektedir. Modern bilim dünyası Battani’nin bilime olan katkılarından dolayı saygı göstererek, Ay’daki bir bölgeye Batı dillerinde geçen adı olan Albategnius adını vermiştir.

İbn el Heysem’in optiğe olan diğer bir katkısı da karanlık oda kuralını bulmasıdır. İbn ül Heysem bir gün odadayken pencere perdesindeki küçük bir delikten ışığın geçtiğinin farkına varmış ve karşıdaki duvar üzerinde güneşin bir yarım ay biçiminde görüntüsünü izlemiştir. Daha sonra aynı deneyi i üç yanan mumla tekrarladığında karşıdaki duvar üzerinde mumların ters görüntüsünü elde etmiştir. Aynı deneyi daha küçük deliklerle tekrarladığında, delik küçüldükçe görüntülerin giderek daha netleştiğini görmüştür. İbn el Heysem’in bu önemli keşfi daha sonra fotoğraf makinesindeki karanlık odanın temelini oluşturacaktır. İbn el Heysem’in Arapça Beyt el Mazlum adını verdiği olgu, Latince’ye Camera Obscura yani karanlık oda olarak çevrilmiştir.

Jordanus Nemorarus

Şimdiye kadar Avrupa’nın çeşitli kentlerindeki kaynaklardan bulunan altı farklı önemli konuda latince kaleme alınmış eserleri olan, XIII. yüzyılda yaşamış Avrupalı matematikçidir.

Bu eserlerin başlıkları ve bu eserlerle ilgili kısa bilgiler aşağıdaki gibidir:

Doğru cevap C‘dir.

Sayfa: 81

Leonardo Fibonacci

İslam dünyasındaki matematik çalışmalarını ve Hint-Arap sayı sisteminin Avrupa ülkelerinde tanınmasını sağlayan önemli bir matematikçidir. Fakat günümüz matematikçileri Fibonacci’yi kaleme aldığı Liber Abaci isimli eserinde geçen bir problemde elde edilen sayı dizisi ile tanırlar. Bu nedenle Fibonacci sayıları ve Fibonacci dizisini tanıyalım. Liber Abaci’de geçen ve çözümü Fibonacci sayıları olan problemin metni aşağıdaki gibidir: “Adamın biri, dört yanı duvarlarla çevrili yere bir çift tavşan koymuş. Her çift tavşanın bir ay içinde yeni bir çift tavşan dünyaya getirdikleri, her yeni çiftin de erginleşmesi için bir ay gerektiği ve tavşanların ölmediği var sayılırsa, 100 ay sonunda dört duvarın arasında kaç çift tavşan olur?”

Fibonacci’nin tasarladığı bu problemin çözümü biraz düşününce bulunabilir. Tavşan çiftlerinin aylara göre şu şekilde çoğalacağı görülebilir:

1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584, 4181, 6765, 10946……..

Yani her ay sonundaki tavşan çifti sayısı o aydan hemen önceki iki aydaki sayıların toplamına eşittir. Bu arka arkaya sayıları 100 ay için yazarak, hepsinin toplamını hesaplarsak,

354.224.848.179.261.915.075 tane tavşandan oluşan bir tavşan kümesi elde ederiz. Şimdi de Fibonacci dizisini tanıtalım. Fibonacci dizisi, ikinci sayıdan sonra gelen her sayı, önceki iki sayının toplamı olan bir dizidir. Yani,

1, 1, 1+1=2, 1+2=3, 2+3=5, 3+5=8, 5+8=13, 8+13=21, 13+21=34,........., 89+144 = 233 gibi.

Doğru cevap B‘dir.

Sayfa: 79-80

Grosseteste’nin öğrencisi olan Roger Bacon (D.1220-Ö.1292), Fransisken mezhebi keşişlerindendir. Doctor Mirabilis (Olağanüstü Bilim Adamı) olarak nitelendirilmiş olup, Paris Üniversitesi’nde on beş yıl kadar bulunmuştur. Doğa araştırmalarında, doğru bilgiye ancak deney yaparak ulaşılabileceğini savunarak, bilimsel bilginin elde edilmesinde deneysel yöntemi ifade eden ilk bilim adamı olmuştur. Deney, dışsal ve içsel olarak ikiye ayrılır. Dışsal deney, duyularla gerçekleştirilir ve doğadaki varlıkların tanınmasına yöneliktir. İçsel deney ise, sezgilerle gerçekleşir ve doğa üstü varlıkların tanınmasına yöneliktir. Elde edilen bilgiler, insanı mutlu kılar. Deneysel bilgi, insanlara geleceği önceden bildirme ve kavrayışını geliştirme olanağını verir. Böylece, kötülük gerçekleşmeden önlemi alınır, bu nedenle, insan doğaya hâkim olabilir.

Doğru cevap D‘dir.

Sayfa: 83

John Pecham

John Pecham’ın (D.1220-Ö.1292) görme ile ilgili açıklamaları İbn el Heysem’inkilere yakındır. Perspectiva Communis (Cisimlerin Genel Görünümleri) adlı eseri, İbn el Heysem’in Kitab el Menazır adlı eserinin uzun ve karmaşık kopyası şeklindedir. Pecham, İbn el Heysem’den yazar, ya da fizikçi olarak söz ederek alıntılar yapmıştır. Görme teorisi, gözün anatomisi ve fizyolojisi, algı psikolojisi, kırılma ve yansıma ile görüntü oluşumu konuları, Kitab el Menazır’ın aynısıdır.

Kitab el Menazır’a benzer şekilde, John Pecham’da eserini Görme, Yansıma ve Kırılma başlıklı üç bölümden oluşturmuştur. Görme adlı bölümde şu satırlara yer verilmiştir:

Doğru cevap E‘dir.

Sayfa: 84

Hareketle ilgili en önemli çalışmaları yapanlar ise Oxford Üniversitesi Merton Koleji’nde çalışan dört matematikçidir: Thomas Bradwardine (D.1290-Ö.1349), Richard Swineshead (D.1328-Ö.1354), John Dumbleton (D.1310-Ö.1354), William Heytesbury (D.1313-Ö.1372). Bu grup, değişme ile hareket arasındaki ilişkiyi irdelemiştirler. Hareket de bir nitelik olarak kabul edilmiştir, hareketin de bir şiddeti vardır. Bu şiddetin hız olduğuna karar vererek, hızın nasıl değişeceğini irdeleyerek, hareketin ivmeli hareket olmasına karar vermişlerdir. Yani ivme kavramını keşfetmişlerdir. Hareket türlerini belirleyerek, ivmeli harekette alınan yola ilişkin bir teorem ortaya atmışlardır. Belli bir süre devam eden ivmeli harekette alınan yol, ortalama hızla aynı sürede yapılan düzgün doğrusal harekette alınan yola eşittir. Bu teoremin doğruluğu sonraki yüzyıllarda ispatlanmıştır.

Doğru cevap C‘dir.

Sayfa: 85

Ömer Hayyam (D.1048-Ö.1131) Horasan eyaletinin Nişabur kentinde doğdu ve eğitimini burada sürdürdü. Yaşamının büyük bir kısmını Nişabur’da geçirmesinin yanısıra Semerkand, Buhara, Belh ve İsfahan gibi önde gelen bilim merkezlerinde yaşadı. Astronomi, fizik, matematik, cebir ve tıp alanında çalışmalar yaptı. Risale-i Cebr isimli eserinin 1851’de batı dillerine çevrilmesiyle, dünya çapında tanınan bir matematikçi kimliğine kavuşmuş oldu. Rubaiyat of Omar Khayyam isimli rubailer kitabının çevirisi yapılınca şair kimliği ile de tanındı. Euclides’in postülalarının incelenmesi, özgül ağırlığın doğru şekilde belirlenmesi konularında da çalışmalar yapmıştır. Ayrıca, üçüncü dereceden denklemlerin çözümünde geometrik yaklaşım ile ilgili analitik geometri ile ilgili çalışması Descartes dönemine kadar matematikçiler tarafından kabul edilmiş bir çalışmadır.

Doğru cevap D‘dir.

Sayfa: 90

Battani (D.858-Ö.929) Urfa’nın ilçesi olan Harran’da doğmuş ünlü astronom ve matematikçidir. Yıldızlara tapan Sabi dinine inandığı söylentisine karşın ele geçirilen künyesinde, Müslüman olduğu yazılıdır. Astronomi’deki en büyük başarısı, Güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmesidir. Battani’nin bugüne ulaşan tek kitabı olan, Zic-i Sabi adlı kitabında, 877-929 yılları arasında yapmış olduğu gözlem sonuçlarını vermiştir. Bu eserin içeriğinden, Hint astronomisi ve Batlamyus’un görüşlerini benimsediği görülmektedir. Modern bilim dünyası Battani’nin bilime olan katkılarından dolayı saygı göstererek, Ay’daki bir bölgeye Batı dillerinde geçen adı olan Albategnius adını vermiştir.

Doğru cevap B‘dir.

Sayfa: 92

İbn-i Sina (D.980-Ö.1037), Aristoteles’in ileri sürdüğü, bir cisim fırlatıldığında, fiziksel ilişki ortadan kalktığında, bir süre yol almasının nedeni ortama aktarılan kuvvettir” düşüncesine karşı çıkarak, bu olgunun nedeninin cisme kazandırılan hareket etme isteği olduğunu ileri sürmüştür. Hareket ettirici kuvvetin cisme kazandırıldığı veya depolandığı şeklinde yeni bir yorum getiren İbn-i Sina’ya göre “kasri meyil” (hareket etme isteği) cismin özelliğine göre farklılık gösterir. İbn-i Sina’nın yaptığı gözlemlerden çıkardığı sonuçlara göre, ağır nesnelerin kasri meyilleri daha çoktur. Mantar ve taş aynı anda fırlatılırsa, taş daha uzağa düşmektedir, gözlem sonucu bunu göstermektedir. İbn-i Sina, kazanılan kasri meyilin süreklilik taşıdığını ve ortam dirençsizse, hareketin durmayacağını ve sonsuza kadar süreceğini ifade etmiştir. XI. yüzyılda yaşamış bir bilim adamının, ancak XVIII. yüzyılda Newton tarafından ifade edilecek olan “eylemsizlik ilkesi”nin temelini atmış olması ilginçtir.

Mademki kasri meyil ağırlıkla ilişkilidir ve ağır cisimler daha uzağa düşebilmektedirler, o halde, kasri meyil, (ağırlık)x(hız) olarak tanımlanabilir.

Doğru cevap C‘dir.

Sayfa: 95

İbn El Heysem:

Işık ve ışıkla ilgili olguların incelendiği optik veya o zamanki adıyla, görme bilimi, tüm zamanlar içindeki en büyük gelişimini İslam Dünyası’nda gerçekleştirmiştir.”Tüm zamanların en büyük optikçisi” kabul edilen İbn el Heysem (D.965-Ö.1040), bu bilim dalını gerçek kimliğine kavuşturmuştur. Kitab el Menazir (Görüntüler Kitabı) isimli eserinde, doğrudan görme, yansımayla görme ve kırılmayla görme gibi geleneksel olarak yapılandırılmış konuları, modern bilim çağına kadar aşılamayacak şekilde ayrıntılı biçimde irdelemekle birlikte, renk, gökkuşağı oluşumu, karanlık oda gibi konuları da bilim dünyasının gündemine taşımıştır.

Doğru cevap A‘dır.

Sayfa: 95

Zekeriya El Razi:

Kimya çalışmalarıyla öne çıkan isimlerden biri de Zekeriya el Razi (D.864-Ö.925) dir. Bağdat’ta başhekimlik yaptıktan sonra, Afrika ve Endülüs ülkelerine seyahatler yapmıştır. Simya, felsefe ve tıp alanlarında çalışmalar yapmıştır. Aristoteles’in dört element teorisine inanmayarak, atomsal evren teorisini kullanmak suretiyle Yapısal Dönüşüm Teorisi’ni benimsemiştir. Çeşitli deneyler yaparak saf elementler elde etmeye çalışmış, yeni kimyasal maddeler, yeni yöntemler ve aletler geliştirmiştir. Razi, maddeleri mineral, bitkisel ve hayvansal olmak üzere üçe ayırdıktan sonra, mineralleri de altı gruba ayırmıştır:

Doğru cevap D‘dir.

Sayfa: 99