BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 17

Türklerin bıraktıkları bir diğer maddi kültür unsuru da yazılı taş anıtlardır. Orhun Yazıtları olarak tarihe kayıt düşülmüş bu yazıtların mimarları Göktürklerdir (MS 552-745). Bilge yöneticiler tarafından yönetildiği süre boyunca, Türklerin entelektüel kültür alanında ne gibi başarılarının bulunduğu konusunda bilgi sahibi olmamızı sağlayan bu anıtların Türk Kültür Tarihi açısından önemini büyüktür.

Divân-ı Lügât el-Türk, Türklerin yaşadıkları bölgelere, Türk tarihine, edebiyatına, müziğine, gelenek ve göreneklerine ilişkin önemli bilgiler içe-ren bir çalışmadır. Bir yönüyle Türk dilinin ilk sözlüğü olan Divân-ı Lügât el-Türk, çeşitli Türk boylarından derlenmiş bir ağızlar sözlüğü karakterini taşımaktadır.

XI. yüzyılın başlarında Balasagun’da doğan Yusuf Has Hâcib, bilgiyi arayan, bilginin peşine düşen ve bu anlamda bilginin erdem olduğunu savunan değerli bir düşün insanıdır. Balasagun’da yazmaya başladığı ve Kâşgar’da tamamladığı, Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgisi) adlı seçkin yapıtını Karahanlı hakanı Süleyman Arslan’ın oğlu Uluğ Buğra Han’a sunmuştur.

Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da (963-1183) yılları arasında hüküm süren Gaz-neliler, Sâmânîlerin Horasan Orduları Kumandanı Alp Tegin ve onun en çok güvendiği kişilerden biri olan Sebük Tegin tarafından kuruldu ve Sebük Tegin’in oğlu Mahmud’un hükümdarlığı döneminde en parlak dönemini yaşadı. Gazneli Mahmud, başta Hindistan olmak üzere çok sayıda fetih gerçekleştirdi ve bu fetihler sonucunda Türk, Arap, Acem ve Yunan uygarlıkları Hint uygarlığı ile karşılaşmış oldu. Böylelikle kadim uygarlıklar arasında bağ kurulmasını sağlayan Gazneli Mahmud, Firdevsî, Bîrûnî, Ebû Nasr ibn Irâk ve Ebû el-Hayr İbn el-Hammâr gibi bilim, felsefe ve sanat gibi yüksek entelektüel yetkinlik alanlarına mensup bilim ve düşün insanlarını da başkent Gazne’de toplamaya özen gösterdi.

Selçuklular döneminde astronomi ve matematik konularında da ciddi gelişmeler elde edilmiştir. Bu amaçla gözlemevleri kurulmuştur. Bunlardan biri Celâlî Takvimi’ni hazırlamak amacıyla 1075 yılında İsfahan’da kurulan İsfahan Gözlemevidir.

Semerkand Gözlemevinde, Gıyaseddin Cemşid, Kadızâde-i Rûmî ve Ali Kuşçu gibi dönemin önemli bilim insanları çalışmışlar, çalışmaların sonuçları Uluğ Bey Zici adlı kitapta toplanmıştır. Bu zic, 17. yüzyıla kadar yazılmış olan astronomi kataloglarının en mükemmelidir ve bu yüzyıla kadar konumsal astronominin temel kitabı olarak kullanılmıştır. Eserde gökyüzünün güney yarıküresinde bulunan 48 takımyıldız ele alınmış ve bu takımyıldızlar içinde bulunan 1028 tanesinin yerleri tespit edilmiştir.

Selçuklular döneminde teknik alanında da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Bütün zamanların en iyi mühendisi olarak kabul edilen Cezerî (13. yüzyıl) etkileri günümüze kadar gelen ve olağanüstü mekanik araçların teknik bilgilerinin ve çizimlerinin yer aldığı El-Câmi‘ Beyn el-İlm ve el-‘Amel el-Nâfi fî Sınaât el-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bil-giler ve Uygulamalar) adlı bir kitap kaleme almıştır.

Selçuklular zamanında geleneksel kimya konusuyla da ilgilenilmiştir. İlgilenenler-den biri Cevberî’dir (13. yy). Kitab el-Muhtar fi Keşf el-Esrar adlı eserinde, simyanın tarihçesini de veren Cevberî, ilk maddenin yaratılışı, evrenin oluşumu ve doğa tarihi konusunda açıklamalar yapar.

Selçuklular zamanında yetişmiş önemli hekimlerden biri el-Cevzi’dir (1200’ler). Cevzi Kitab el-Lukat el-Menafi fi el-Tıbb adlı eserinde hastalıklar ve onların tedavisi konusunda kısa bilgi verir; yiyecekler ve içecekler üzerinde durur.

Otomat yapımı açısından ilginç olan ve Cezerî’ye kadar karşılaşılmayan bir diğer araç grubu ise, mumlu saatlerdir. Cezerî, herhangi bir kimsenin bu türden saatlerle ilgili çalışmasıyla karşılaşmadığını ve böyle bir saat örneği görmediğini söyler.

Medreseler, İslam geleneği çerçevesinde aynı esaslara bağlı kalmakla beraber, özellikle teşkilat bakımından Osmanlılarda birçok değişikliğe uğramıştır. Orhan Bey’in (D.1326-Ö.1362) (ikinci Osmanlı sultanı) 1331’de İznik’te kurduğu ilk medreseden başlayarak bütün medreselerin çalışmalarını destekleyen vakıfları vardı.

16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ın (D.1520-Ö.1566) Süleymaniye Medreseleri’ni kurmasıyla, medreselerin gelişmesinde son safhaya ulaşılmıştır. Bu dönemde Süleymaniye Külliyesi bünyesinde “Darüttıp” adıyla bir ihtisas medresesi kurulmuştur. Böylece Osmanlı tarihinde ilk defa, şifahanelerin dışında tıp eğitimi veren bağımsız bir müessese kurulmuş oluyordu.

1470’te Fatih Sultan Mehmed tarafından kurulmuş olan Fatih Darüşşifası, 1481’de II. Bayezid’ın emriyle Edirne’de kurulan Bayezid Darüşşifası ve 1550’de tesis edilen Süleymaniye Darüşşifası ile aynı dönemde kurulan, Haseki Darüşşifası (1550), Sultan I. Selim’in hanımı Hafsa Sultan’ın Manisa’da kurmuş olduğu Hafsa Sultan Darüşşifası (1522-23) bu çeşit önemli yapılardan bazılarıdır. Hasta tedavisi yanında hekimlerin yetişmesinde de önemli bir yeri olan darüşşifalar, 19. asrın ortalarında modern hastaneler açılana kadar faaliyetlerine devam etmişlerdir.

İstanbul Rasathanesi’ndeki çalışmalarıyla Güneş parametrelerinin hesaplanması için yeni bir metot geliştiren Takiyüddin, sabit yıldızların enlem ve boylamlarının tespitinde ise Venüs gezegeni, Aldebaran ve Spica Virginis adlı iki yıldızı kullanmıştır. Günümüzde 61” olarak hesaplanmış olan Güneş’in apojesini, Takiyüddin 63” olarak hesaplamıştır. Bu, Kopernik’in 24” ve Tycho Brahe’nin 45” değerleriyle mukayese edildiğinde gerçeğe en yakın değerdir.

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Kanuni Sultan Süleyman devrine kadar olan ilk on Osmanlı padişahının hüküm sürdüğü klasik dönemin kültür ve bilim hayatını konu edinen eserlerin başında şüphesiz Taşköprülüzâde’nin (Ö. 1561) Şakâyıku’n-Nu’mâniyye’si gelir.

İlk Osmanlı matbaasının kurucusu İbrahim Müteferrika'dır (Ö. 1745).

16. asırda, Osmanlı haritacılığı Piri Reis’in çalışmalarıyla en büyük eserlerini vermiştir. PiriReis’in, Kristof Kolomb’un Amerika haritası ile Avrupa ve İslâm haritalarından istifade ederek ve aynı zamanda kendi tecrübelerine dayanarak 1513’te çizdiği haritanın bugün elimizde bulunan kısmı büyük ölçekli dünya haritasının bir parçasıdır. Bu harita, güney-batı Avrupa, kuzey-batı Afrika, Güney Doğu ve Orta Amerika bölgeleri ve yeni dünya hakkında bilgiler ihtiva etmektedir.

Söz konusu eser Kâtip Çelebi’ye aittir.

Osmanlılar’da Avrupa menşe’li modern askerî teknik eğitim XVIII. yüzyılın başlarından itibaren, orduda yapılan ıslahat hareketiyle başlamıştır. 1730’da, Lâle Devri’ne son veren ve Sultan III. Ahmed’in tahtan indirilerek I. Mahmud’un tahta çıkmasına sebep olan Patrona Halil Ayaklanması ile Osmanlı siyasî hayatında yeni bir dönem açılmıştır. Bu tarihten sonra Osmanlı ordusunun ıslahı konusunda ilk teşebbüsler, Osmanlı Devleti’ne iltica ederek Müslüman olan Fransız generali Comte de Bonneval (Bonneval Ahmed Paşa, D.1675-Ö.1747) nezaretinde 1735 yılında kurulan Humbaracı Ocağı ile başlamıştır.

1830 yılında başhocalığa getirilen İshak Efendi, Mühendishane eğitiminde yeni bir dönem başlatmış ve hem eğitim sistemi hem de bilim açısından modernleşme hareketini hızlandırmıştır.