BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 15

Selçuklular döneminde astronomi ve matematik konularında da ciddi gelişmeler elde edilmiştir. Bu amaçla gözlemevleri kurulmuştur. Bunlardan biri Celâlî Takvimi’ni hazırlamak amacıyla 1075 yılında İsfahan’da kurulan İsfahan Gözlemevidir. Yazdığı dörtlük biçimindeki (rubai) felsefî şiirlerle tanınan matematikçi Ömer Hayyam’ın (D.1045-Ö.1123) yönetimine verilen gözlemevinin kuruluş amacı mevcut takvimleri düzeltmek ve Melikşâh adına yeni bir takvim hazırlamaktır. Ömer Hayyam düzenleme ve düzeltme yerine mevsimlere tam olarak uyum gösterecek yeni bir takvim hazırlamayı yeğlemiş ve bu amaçla gözlemler yapmıştır. 1079 yılında hem Melikşah Zici adlı kataloğunu hem de Celaleddîn Melikşah adına Celaleddîn takvimini hazırlamıştır. Bu takvim 5000 yılda bir günlük hata verdiğinden, günümüzde kullanılan Gregorien takviminden daha gelişmiştir.

Türklerin bıraktıkları bir diğer maddi kültür unsuru da yazılı taş anıtlardır. Orhun Yazıtları olarak tarihe kayıt düşülmüş bu yazıtların mimarları Göktürklerdir (MS 552-745).

Kültigin Yazıtının Kuzey Doğu yüzeyinde ise şu dikkat çeken ifade yer almaktadır: “Kültigin koyun yılının, on yedinci gününde vefat etti (uçtu). Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni düzenledik. Türbesini, resmini, kitabe taşını maymun yılının yedinci ay, yirmi yedinci gününde bitirdik.” Bu anlatım Türklerin daha sonra tarihe “On İki Hayvanlı Türk Takvimi” olarak geçen gelişmiş bir takvim bilgisine sahip olduklarını göstermektedir. Bu takvimde her yıla sıçan, sığır, pars, tavşan, ejder, yılan, at, koyun, maymun, tavuk, köpek ve domuz olmak üzere bir hayvanın adı verilmiştir ve 12 yıl süren her devreden sonra aynı adları taşıyan ikinci bir devre öngörülmüştür. 12 sayısı üzerine kurgulanmış bu takvimde, gün ikişer saatlik 12 eşit kısma ayrılmış ve bu dilimlere de yine 12 hayvanın adı verilmiştir. Günün başlangıcının gece yarısı, yılın başlangıcının ise ilkbahar (4 Şubat) kabul edildiği bu Güneş esaslı takvimde dört mevsim vardır ve yıl 365 gün, 50 dakika ve 47 saniye olarak kabul edilmiş, 6 haftaya ayrılmış ve her hafta da 1,5 aya tekabül eden alt birimlere bölünmüştür

Kimya konusunda yazdığı kitaplarla, hem kimya bilimin modern temellerinin atılmasına, hem geliştirdiği araçlarla ve deney teknikleriyle kimya teknolojisinin gelişmesine hem de buluşlarıyla kimya endüstrisinin doğmasına ön ayak olan Câbir İbn Hayyan (721-808) ilk büyük kimyacıdır.

Hârezmî, aynı zamanda Ptolemaios’un Coğrafya adlı kitabını da Kitâb Suret el-Ard (Yer’in Biçimi Hakkında) adıyla Arapçaya çevirmiş ve böylece Grek dönemi matematiksel coğrafya bilgilerinin İslâm dünyasına girmesini sağlamıştır. Bu yapıt, önemli yerlerin enlem ve boylamlarını bildiren çok sayıda tablo içermektedir

Türk felsefe geleneğinin kurucusu olan Fârâbî (D.870-Ö.950), mantık, siyaset ve bilim alanlarında geliştirdiği düşüncelerinden dolayı Mu‘allim-i Sânî (ikinci bilge) olarak onurlandırılmıştır.

Bilim tarihi çalışmaları Bîrûnî’nin (D.973-Ö.1048) gerek bilimsel tutum ve araştırma tutkusu, gerekse doğa, matematik ve toplum bilimlerinde kaleme aldığı çalışmalarında sergilediği özgünlük bakımlarından “bütün zamanların en büyük bilginlerinden biri” olduğunu ortaya koymuştur. Bunun yanında çalışmalarındaki derinlik ve çeşitlilik, onu klasik çağ bilgeliğinin nadir temsilcilerinden biri yapmaktadır. Bundan çok daha temel bir özelliği de bilimsel zihniyetin gerektirdiği nesnel ve kanıta dayalı bilgi anlayışını benimsemesi ve bunun bilimsel çalışmaların ilkesi olmasını savunmasıdır. Bundan dolayı fizikten astronomiye, matematikten tıbba kadar uzanan geniş yelpazede çalışmış olmasına rağmen, Bîrûnî, araştırmalarında bilimsel zihniyet açısından modern bir yaklaşım sergilemeyi başarmış birkaç bilim insanından biridir.

İlk Müslüman Türk devleti kabul edilen Karahanlılar (840-1212), Uygurların yıkılmasından sonra 840 tarihinde bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Saltuk Buğra Han’ın 940’a doğru İslâm dinini benimsemesiyle birlikte, yeni bir medeniyetle karşılaşan Karahanlılar, hem Kuran-ı Kerim’i okuyabilmek, hem de diğer Müslümanlarla iletişim kurabilmek için Arapça öğrenmeye yönelmişler, sonunda Kuran-ı Kerim’i anlamaya ve anlatmaya yetecek denli Türkçe yapıt kaleme alacak duruma gelmişlerdir. Bu gelişim sürecinde, kendi kültürel başarılarıyla İslâm dininin getirdiği değerleri dikkate alan nitelikli çok sayıda düşünce eseri kaleme alınmıştır. Kaşgarlı Mahmud’un Divân-ı Lügât el-Türk’ü, Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig’i, Edib Ahmed Yüknekî’nin Atebet el-Hakâyık’ı ve İmam Ebülfutuh Abdülgafir’in (öl. 1093) Tarihi Kâşgâr’ı bu dönemde Türkçe olarak yazılmıştır.

11. yüzyılın başlarında Balasagun’da doğan Yusuf Has Hâcib, bilgiyi arayan, bilginin peşine düşen ve bu anlamda bilginin erdem olduğunu savunan değerli bir düşün insanıdır. Balasagun’da yazmaya başladığı ve Kâşgar’da tamamladığı, Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgisi) adlı seçkin yapıtını Karahanlı hakanı Süleyman Arslan’ın oğlu Uluğ Buğra Han’a sunmuştur.

Dönemin yükseköğretim kurumları olan medreselerin gelişmesine öncülük eden Selçuklular, açtıkları medreselerde dinî bilimlerin yanı sıra edebiyat, matematik, astronomi ve felsefe okutmuş, Ebû İshak eş-Şîrâzî, Cüveynî, Gazzâlî ve Fahreddin-i Râzî gibi din bilginleri yanında diğer bilim alanlarında da yetkin bilginlerin yetişmesini sağlamışlardır. Bu bağlamda konu değerlendirildiğinde, Farsça hem dil hem de edebi yönüyle Selçuklular devrinde altın çağını yaşamıştır.

Selçuklular döneminde astronomi ve matematik konularında da ciddi gelişmeler elde edilmiştir. Bu amaçla gözlemevleri kurulmuştur. Bunlardan biri Celâlî Takvimi’ni hazırlamak amacıyla 1075 yılında İsfahan’da kurulan İsfahan Gözlemevidir. Yazdığı dörtlük biçimindeki (rubai) felsefî şiirlerle tanınan matematikçi Ömer Hayyam’ın (D.1045-Ö.1123) yönetimine verilen gözlemevinin kuruluş amacı mevcut takvimleri düzeltmek ve Melikşâh adına yeni bir takvim hazırlamaktır. Ömer Hayyam düzenleme ve düzeltme yerine mevsimlere tam olarak uyum gösterecek yeni bir takvim hazırlamayı yeğlemiş ve bu amaçla gözlemler yapmıştır. 1079 yılında hem Melikşah Zici adlı kataloğunu hem de Celaleddîn Melikşah adına Celaleddîn takvimini hazırlamıştır. Bu takvim 5000 yılda bir günlük hata verdiğinden, günümüzde kullanılan Gregorien takviminden daha gelişmiştir.

Modern sayılar kuramını geliştiren Carl Friedrich Gauss (D.1777-Ö.1855) Ceres asteroidinin yörüngesini sekizinci derece denklemleri yardımıyla hesaplamayı başarmıştır

Alexis Bouvard (D.1767-Ö.1843) 1821 yılında Uranüs’ün yörünge gözlemlerine ilişkin çizelgelerinde yarım dakikalık bir hata olduğunu belirlemiş ve astronomların dikkatini çekmiştir. Konu üzerine yoğunlaşan John Couch Adams (D.1819-Ö.1982) ve Le Verier (D.1811-Ö.1877) Uranüs’ün yörüngesinde hataya neden olan kütlenin koordinatlarını ve büyüklüğünü hesaplayabilmiştir. Artık geriye söz konusu koordinatları teleskopla taramak kalmıştır ve bu işi de 1846’da Johamm Galle gerçekleştirmiş ve Neptün’ü bulmuştur. Görüldüğü üzere Neptün’ün keşfi, kuram ve gözlemin mükemmel birlikteliğinin bir sonucudur.

Işığın spektral analizine dayalı olarak yıldızların yapılarının tanılanmasında kaydedilen gelişmelerle gözde bir çalışma alanı haline gelen astrofizik ve yeni gök nesnelerinin keşfine bağlı olarak kat edilen gelişmeler bu dönem astronomisini ayrı bir noktaya taşırken, dönemin en göz alıcı sonucu ise Büyük Patlama (Big Bang) Kuramının geliştirilmesi oldu. Büyük patlama aslında evrenin nasıl oluştuğunu açıklamaya yönelik ve sınanmaya açık bir varsayım olarak geliştirilmişti. Uzun bir süreden bu yana yapılan gezegen ve galaksilerin hareketlerine ilişkin gözlem çalışmaları sonucunda galaksilerin birbirlerinden uzaklaştıklarının belirlenmesi ve bunun bir sonucu olarak evrenin genişlediğinin anlaşılması, büyük patlamanın daha fazla üzerinde durulmasına neden oldu.

Ruslar uzaya ilk yapay uydu olarak Sputnik-1’i, 4 Ekim 1957’de göndermeyi başardılar. 31 Ocak 1958’de ise aynı işi Amerika gerçekleştirdi. Bu insansız deneme uzay teknolojisine sahip ülkelerde amansız bir rekabete yol açtı ve Ruslar bu kez de 12 Nisan 1961’de Vostok-1 adlı roketle birlikte uzaya ilk insanlı yolculuğu Yuri Gagarin ile yapmayı başardılar. Ardından Amerika aynı işi Apollo-8 ile 21-27 Aralık 1968’de Frank Borman, James Lowel ve William Anders’i göndererek tekrarladı. 20 Temmuz 1969 günü ise Neil Armstrong, Edwin Aldrin ve Michael Collins Apollo-11 uzay aracı ile Ay’da Sessizlik Denizi diye adlandırdıkları bölgeye indiler ve Armstrong Ay’da yürüyen ilk insan oldu. Günümüzde uzay aracı teknolojisi olağanüstü gelişme kaydetmiştir ve artık çok uzak gezegenlere yolculuk planları yapılmaktadır.

Luigi Galvani’nin akım elektriğini keşfetmesi ve ardından da bu keşfe dayanarak Alessandro Volta’nın ilk elektrik akımı üreten pilini geliştirmesiyle yepyeni bir araştırma dünyası daha bilim insanlarının önüne açılmış olmuştur

Görelilik Kuramı, bütün hareketlerin göreli olduğu düşüncesine dayanır ve fizik tarihinin efsane ismi Albert Einstein’ın olağanüstü imgelem gücünün bir ürünüdür. İmgeleme büyük önem veren Einstein, doğrulanmaları epeyce zaman alan birçok devrimci görüş ileri sürmüştür ve bunlara ilişkin yapılan çalışmaların günümüz kuramsal fiziğindeki yüksek düzeyli bilgi birikiminin büyük kısmını oluşturması dikkat çekicidir

John Dalton (D.1766-Ö.1844) atom kuramını oluşturmuştur. Bütün maddelerin atomlardan oluştuğunu savunan bu kurama göre, elementlerin farklılıkları kendilerini oluşturan atomların farklı oranlarda bileşmesinden kaynaklanmaktadır.

Georges Cuvier (D.1769-Ö.1832) ise Omurgalılar, Yumuşakçasılar, Eklemliler, Işıksılar olmak üzere dört gruba ayırdı. Jean Babtiste Monet de Lamarck (D.1744-Ö.1829) ise canlıları en yüksek canlıdan en düşük canlıya doğru Omurgalılar, Memeliler, Kuşlar, Sürüngenler, Balıklar, Omurgasızlar, Tek hücreliler, Ahtapotsular, Işınsılar, Kurtlar, Böcekler, Örümcekler, Kabuklular, Solucanlar, Su böcekleri, Yumuşakçalar şeklinde sınıflar. Lamarck türlerin arasında sınırın olmadığını ileri sürdü.

Charles Darwin (D.1809-Ö.1882) özellikle 1831-1834 yılları arasında Gallapagos Adaları’na yaptığı gezi sırasında elde ettiği verileri değerlendirerek bugünkü biyolojinin temelini oluşturan Evrim Kuramını geliştirmiştir