Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji

Antik Çağ ve Modern Çağ arasında yer alan M.S.
395 ile M.S. 1450 arasındaki döneme, Rönesans
düşünürleri tarafından Orta Çağ adı verilmiştir.

Nitelik ve yapı bakımından farklı özellikler
taşıyan iki zaman dilimini içermektedir. M.S. ikinci
yüzyıldan sekizinci yüzyıla kadar olan dilim, Patristik
Dönem ya da Karanlık Çağ, sekizinci yüzyıldan onbeşinci
yüzyıla kadar olan dilim ise, Skolastik Dönem’dir.

Her iki zaman diliminde de hristiyanlığın
savunularak, üstün kılınması öne çıkmıştır. Fakat
özellikle, Patristik Dönem’de bilime karşı olan tutum daha
dikkat çekicidir.

Orta Çağ düşüncesinin temelinde, dinsel
öğretilerin oluşturduğu dinsel bakış vardır. Antik
Dönem’de egemen olan bilginin üstünlüğü düşüncesinin,
yani “theoria” nın yerini uygulamanın yani “praxis” in
üstünlüğü almıştır. Bunun sonucunda, bilimin değer
yitirmesi ve öneminin ortadan kalkışı, böylece, bilime
karşı olan ve bilginin üretilmediği “karanlık dönem”
başlamıştır. Orta Çağ düşüncesinin merkezine Hristiyanlık
ve Tanrı kavramlarının yerleştirilerek, klasik düşüncenin
temeli olan doğada olan biteni araştırmak ve doğruyu
bulmak yerine, dinsel dogmaları anlama, açıklamaya
yönelmek düşüncesi hakim olmuştur.

Orta Çağda görülen Personalizm düşünce
akımına göre, Tanrı insanın sahibidir. İnsan insanı
sevmelidir, çünkü Tanrı insanı sevmektedir. Yani,
Tanrı’ya karşı sorumlulukları olan insanın diğer insanlara
karşı da sorumlulukları vardır. Tanrı’nın yarattığı evrenin
her ögesi birbiriyle ilişkilidir, yani evren muhteşem bir
organizmadır. Her ögenin bir amacı vardır, insan da bu
evrende bulunduğu için, bir amaç uğruna Tanrı tarafından
yaratılmıştır.

Patristik dönem felsefesi, putperestliğe karşı
Hristiyanlığı savunma amacını gütmüştür. Bilim tarihi
açısından önemsiz olan bu dönemin karakteristik özelliği,
teoloji çalışmalarının yoğun oluşudur.

Bu felsefeyi savunanlar üzerinde, yaşamlarını
ortadan kaldıracak boyuta varan baskılar sonucu, Avrupa
ülkelerini terk ederek, İslam ülkelerine sığınan düşünürler,
beraberinde getirdikleri Antik Yunan Dönemi eserlerini
Latinceden Arapçaya çevirmişlerdir. Bu eserlerin
okunmasıyla başlayan İslam ülkelerindeki entellektüel
gelişme, İslam Uygarlığı’nın oluşumunda büyük rol
oynamıştır.

Baskılardan kaçan düşünürler beraberinde
getirdikleri Antik Yunan Dönemi eserlerini Latinceden
Arapçaya çevirmişlerdir. Akdeniz kıyılarındaki
topraklarda yerleşik durumdaki Yunan, Roma ve Hristiyan
kültürleri Müslümanların dikkatini çekerek, bu yöreleri
fethetmelerine yol açmıştır. Önemli kültür merkezlerinden
olan İskenderiye, M.S.642’de Müslümanların eline
geçerek, Avrupa’daki Karanlık Çağ Dönemi’nde İslam
toprakları İran’dan Güney Akdeniz kıyılarına, İspanya’ya
kadar genişlemiştir. Böylece İslam dünyası gerçek
anlamda Aydınlık Çağı yaşamaya başladı ve M.S. VIII.
Yüzyılda dünyanın entelektüel anlamda liderliğini ele
geçirdiler. Bu dönem içerisinde, Müslüman bilim
adamları, bilim ve teknolojiye ciddi anlamda katkıda
bulunmuşlardır.

Skolastik dönem’deki en önemli gelişme,
üniversitelerin ve entelektüel kültürün kurulmasında rol
oynayan iki önemli öge olan bilim ve felsefenin
oluşumuna sıcak bakan tarikatların kurulmasıdır.

Bu dönem içerisinde, bilimin gelişmesini büyük
ölçüde etkileyen, üyeleri bilim adamları olan Fransisken
Tarikatı 1209’da, üyeleri düşünürler olan Dominiken
Tarikatı 1215’de kurulmuşlardır.

M.S. 1000 yılında, İtalya’nın Bologna kentinde,
hukuk eğitimi almak isteyen öğrenciler, Universitas adlı
bir oluşum başlattılar. Bu oluşumun etkisiyle yaklaşık bir
yüzyıl sonra, Bologna Üniversitesi’nde tıp ve felsefe
fakülteleri kuruldu. Bu üniversiteden sonra, Oxford,
Cambridge, Padua, Ravenna ve Paris Üniversiteleri de
kuruldu.

Bu üniversiteler, İlahiyat, Kilise Hukuku, Tıp ve
Genel Meslekler olmak üzere dört programdan oluşuyordu
ve öğretim üyeleri din adamı kimliğini taşıyordu. Bütün
programlardaki dersler iki ana gruba ayrılıyordu. Birinci
grup, gramer (dilbilgisi), retorik (konuşma) ve diyalektik
ders paketini içerecek şekilde olup, üçlü anlamına gelen
Trivium adını alıyordu. İkinci grup ise, Aritmetik,
Geometri, Müzik ve Astronomi ders paketini içerecek
şekilde olup, dörtlü anlamına gelen, Quadrivium adını
alıyordu.

Hristiyan dünyası, Latince’den Arapça’ya
çevrilen Antik Yunan dönemi eserlerini tekrar Latince’ye
çevirme çabasına girdi. Bu kitapların yanı sıra Latince’ye
çevirisi yapılan Arapça yazılmış bilimsel eserlerin
okunmasıyla, bilimsel anlamda, İslam dünyasının ne kadar
gerisinde kalındığının farkına varıldı. XII. Yüzyılda İslam
dünyasında bilimsel yavaşlama ve duraklama dönemine
girilmesine paralel olarak, hristiyanlar’la müslümanlarla
aralarındaki büyük farkın kapanmaya başladığı
görülmüştür. Çevirileri izleyen yıllarda, aydınlanan
Avrupa toplumu, bilimsel etkinlikleri göstermeye başladı.
Bu dönemde, astronomi, matematik, fizik gibi alanlarda
çok sayıda bilim adamının yetiştiği görülecektir.

Aristoteles’in Yermerkezli Evren Modeli ve
Batlamyus’un Evren Modeli, Orta Çağ kozmolojisi ve
astronomisinin temellerini oluşturmuştur.

John Buridan, Nicolas Oresmus, Cusalı Nicholas,
Cremona’lı Gerard ve Bitruci.

John Buridan Yer’in hareketini inceleyerek,
astronomik gözlemlere uygun akıl yürütmeyle, Güneş’in
günlük hareketinin yorumlanmasıyla, Güneş’in durgun,
Yer’in ise kendi ekseni etrafında dönmesinin akla yatkın
olduğunu ifade etmiştir.

Nicolas Oresmus evrenin merkezinde mutlak
çekimin olduğu şeklindeki Aristoteles’in görüşüne karşı
çıkarak, Yer’in sabitliğini savunarak, Kopernik’in Güneş
Merkezli Evren modeline ışık tutmuştur.

Bitruci’nin Kitab el Hey’e adlı eserinde,
Aristoteles’in fiziği çürütülerek Batlamyus’un
Dışmerkezli Düzenek (Eksantrik) ve Çembermerkezli
Düzenek (Episikl) sistemleri eleştirilmiş, bunun yanı sıra,
Eudoxus’un geliştirdiği Aristoteles fiziği temeline
dayanan Eşmerkezli Küreler Sistemi kabul edilmiştir.

Leonardo Fibonacci (1170-1250) ve Jordanus
Nemorarius (1225-1260).

İslam dünyasındaki matematik çalışmalarını ve
Hint-Arap sayı sisteminin Avrupa ülkelerinde tanınmasını
sağlayan önemli bir matematikçidir. Fakat günümüz
matematikçileri Fibonacci’yi kaleme aldığı Liber Abaci
isimli eserinde geçen bir problemde elde edilen sayı dizisi
ile tanımaktadırlar.

Fibonacci dizisi, ikinci sayıdan sonra gelen her
sayı, önceki iki sayının toplamı olan bir dizidir. Bu dizide
n sayısı büyüdükçe, iki ardışık Fibonacci sayısının oranı
Altın Oran adı verilen 1,618.. sayısına yaklaşır.

Ayçiçeği, papatya çiçeği, tütün bitkisi, çam
kozalağı, eğrelti otu ve Mimar Sinan’ın birçok eserinde
Fibonacci dizisi görülmektedir.

• Mekanik (Scientia de Ponderibus-Ağırlıklar
Bilimi)
• Algorizmi makaleleri
• Aritmetik
• Cebir
• Geometri
• Stereografik izdüşüm

Robert Grosseteste, Rogere Bacon, John Pecham
ve Witelo.

- Tümevarım yönteminin kullanılmasıyla bilgi
kazanımı süreci, göz yoluyla maddesel görmeye
benzer bir olay olarak gerçekleşir. (Işık bilgisinin
felsefesi)
- Işık, ilk maddesel form ve maddesel bir dünyada
ilk ışık noktasının kendi kendine yayılması
sonucudur. (Işığın metafiziği)
- Maddesel dünyadaki her şey, her tür nedensellik
ışığın doğrusal yayılması ile benzerdir. (Işık
fiziği)
- Doğaüstü doğrular, ışıktaki benzerlikleri
kullanılarak açıklanabilir. (Işık teolojisi)

Bu düşünce biçiminde, asıl ışık Tanrı’dır.
Algılanan ışık ise bunun taklididir. Bütün ışıkların
kaynağı, asıl ışık olan Tanrı’dır. Gerçek aydınlanma,
Tanrısal aydınlanma’dır. Güneş, nasıl gözün tüm nesneleri
görmesini sağlıyorsa, Tanrısal aydınlanma da akılsal
gözün, akılsal nesneleri görmesini sağlamaktadır.

Roger Bacon.

Roger Bacon, optikle ilgilenmiş, mercekler ve
aynalar, ışığın niteliği, gökkuşağı oluşumu ile ilgili
çalışmalar yapmıştır. Yansıma, kırılma ve küresel
sapmanın ilkelerini ifade ederek, Güneş tutulmasını
görüntülemek amacıyla karanlık oda’dan yararlanmıştır.

Müslüman bilim adamlarından İbn ül Heysem’in
fikirlerinden etkilenmiş ve bulguları bu bilim adamının
bulguları ile benzerdir.

Perspectiva Communis (Cisimlerin Genel
Görünümleri).

Witelo’ya gore, görme, gözden çıkan ışık ışınları
vasıtasıyla gerçekleşmez. Göz ve ışık ışınlarına dayalı
teoriyi savunmayan tek bilim adamı Witelo’dur. Witelo,
ışınların gözden çıkmadığını savunması bakımından,
çağdaşlarına göre ileri bir adım atmıştır.

İbn Bacce (1095-1138), Thomas Aquinas (1225-
1274), Peter Olivi (1248-1298), Ockhamlı William (1300-
1349), Thomas Bradwardine (1290-1349), Richard
Swineshead (1328-1354), John Dumbleton (1310-1354),
William Heytesbury (1313-1372).

Müslüman bilim adamı İbn Bacce’nin hareketle
ilgili Aristotelesçi hareket teorisine yaptığı katkıları vardır.
Bacce’ye göre, kuvvet yoksa, hareket yoktur, fakat,
boşlukta da olsa, hareketin sona ermesi için zaman
geçecektir.

Thomas Bradwardine, Richard Swineshead, John
Dumbleton, William Heytesbury.

Bu grup, değişme ile hareket arasındaki ilişkiyi
irdelemiştirler. İvme kavramını keşfetmişlerdir. Hareket
türlerini belirleyerek, ivmeli harekette alınan yola ilişkin
bir teorem ortaya atmışlardır. Hareketler arası fark,
hareketin nedeni ile ilgili teori, hareket bilimi, ivme
kavramının tam ifadesi, sabit ivmeli hareketin
anlaşılmasıyla ilgili ortalama hız teoremi, bu çalışma
grubu tarafından geliştirilmiştir.

- v ile F arasındaki ilişki dirençli mi yoksa ideal
ortamda mı tamamen doğrudur?
- Serbest düşme yapan yani doğal hareket yapan
cisimlerin ivmesi ne olacaktır?
- Dinamik yasasıyla hareket nasıl açıklanabilir?

VIII. ile XII. Yüzyıllar arasındaki dört yüz yıllık
dönemde, bilim ve teknolojide yaşanan parlak zaman,
Atlas Okyanusu kıyılarından Kuzey Hindistan ve Orta
Asya’ya kadar olan bölgede kurulan imparatorluk
topraklarında yaşanmıştır. Bu parlak dönem on birinci
yüzyıldan itibaren kaybolmaya başlar, gerileme ve
yönetim bozuklukları büyük bir çöküşle sona erer.

Birinci evrede, bilgiyi elde etme, bilim nerede ise
gidip alma çabası hakimdi ve amaç, bilgiyi üreten, ister
Yunan, ister Hint, ister Farisi olsun onu elde etmek ve
Arapça’ya çevirmekti.

İkinci evre, bilgiyi sistemleştirme süreci olup,
amaç, bilgiyi üreterek, kullanılabilir hale dönüştürmek ve
topluma yöneltmekti. Bu evrede, bilim takdir ve teşvik
edilme ayrıcalığını kazanmıştı. Hem entellektüeller, hem
yönetenler, bilginin ışığıyla sorunların çözülebileceği
yaklaşımı içindeydiler. Beyt ül Hikme (Bilgelik Evi) bu
sürecin kurumudur.

Son evre ise, özgün bilgi üretme sürecidir.
Harezmi (780-850), Farabi (870-950), İbn ül Heysem
(965-1039), İbn Sina (980-1037) gibi bilim adamı ve
düşünürlerin zirvede olduğu bir evre yaşanmıştır.
Araştırma, kuralları, yöntemi, kavramları olan bir niteliğe
kavuşmuştur. Yani bu dönem, İslam Bilim Tarihi
açısından altın çağdır. Bu dönem içerisinde üretilen
bilgiler yüzyıllar sonra, V. ve XI. Yüzyıllar arasında
karanlık çağın yaşandığı Batı dünyası tarafından çeviri
yapılarak tanınabilmiştir.

En parlak çalışmalar, matematik, tıp, fizik, kimya
ve astronomi alanlarında yapılmıştır.

Beytü’l Hikme (Bilgelik Evi), gözlemevleri ve
hastanelerdir.

Beyt’ül Hikme veya Bilgelik Evi bir araştırma ve
eğitim kurumu olup, İran’ın önemli kültür merkezlerinden
Cundişapur’da Abbasi halifesi el Mamun tarafından
kurulan Akademi örnek alınarak kurulmuştur.

Bilgelik Evi’nin en önemli görevi, dönemin ünlü
astronom, matematikçi ve hekimlerini bir araya getirmek
ve bilimin çeşitli alanlarındaki belli başlı yapıtları çeşitli
dillerden ve özellikle Yunanca’dan Arapça’ya çevirmekti.

Büyük boyutlu aletlerle yapılan Gözlemler
sonucunda, toplanan gözlem verileri, zic adı verilen
çizelgelerde toplanarak, ibadet vakitlerinin belirlenmesi ve
takvim hazırlanması gibi günlük ihtiyaçlarla ilgili işlemler,
bu çizelgeler aracılığıyla yapılmıştır.

İslam dünyasındaki ilk hastane, Emeviler
Dönemi’nde Şam’da kurulmuştur.

Bu hastanede Hint tıbbının etkili olduğu
söylenmektedir.

İtalya ve Fransa’da kurulan hastanelerle
karşılaştırıldıklarında, aynı zamanda eğitim verilen bu
hastanelerin daha örgütlü ve düzenli oldukları
görülmüştür. Hastalıklar için farklı koğuşlar oluşturulması,
temizliğe dikkat edilmesi, tedavi hizmetlerinin toplumun
bütün kesimlerine yaygınlaştırılması ve vakıflarca
desteklenmesi, bu kurumları Avrupa’daki benzerlerine
göre üstün kılmıştır.

Abdülhamit İbn Türk (830-910), dokuzuncu
yüzyılda yaşamış, sayılar teorisi ve cebir alanında
çalışmalar yapmış bir Türk Müslüman matematikçidir.

• Kitab el jame Fi’l Hesap (Kapsamlı Hesap
Kitabı)
• Kitap el Muamelat (İşlemler Kitabı)
• Nawader al Hesab wa Kawas al a’dad
(Hesaplama ve Sayıların Özellikleri ve Çeşitleri
Kitabı)
• Kitab al Jabr wa’l Moqabala (Katışık
Denklemlerde Mantıksal Zorunluluklar)

Sabit İbn Kurra (826-901), Harran’da doğmuş
olan döneminin önde gelen matematikçi ve
astronomlarındandır.

Kereci, X.yüzyıl sonları ile XI. Yüzyıl başları
arasında Bağdat’ta yaşamış ünlü matematikçilerden
birisidir. Cebir ve geometrinin yanı sıra teknik konularda
da yazılmış eserleri vardır.

Ömer hayyam (1048-1131) Horasan eyaletinin
Nişabur kentinde doğmuştur. Yaşamının büyük bir kısmını
Nişabur’da geçirmesinin yanı sıra Semerkand, Buhara,
Belh ve İsfahan gibi önde gelen bilim merkezlerinde
yaşadı. Astronomi, fizik, matematik, cebir ve tıp alanında
çalışmalar yaptı.

Risale-i Cebr isimli eserinin 1851’de batı
dillerine çevrilmesiyle, dünya çapında tanınan bir
matematikçi kimliğine kavuşmuş oldu.

Risale-i Cebr eserini yazmış, özgül ağırlığın
doğru şekilde belirlenmesi konularında çalışmış, üçüncü
dereceden denklemlerin çözümünde geometrik yaklaşım
ile ilgili olarak analitik geometri alanında çalışmıştır.
Sayılar teorisi, Euclides’in beşinci postülası ve cebir
konusunda özellikle yoğunlaşmıştır. Euclides dışı
geometrilerin kurulmasına öncülük eden Risale fi Şerhi
Ma Eşkale min Müsaderat Kitab Oklides (Euclides’in
Kitabının Problemli Postülaları Üzerine Yorum) adlı eseri
vardır. Risale fil Berahin ala Mesaili’l Cebr ve’l Mukabele
(Cebir Sorunlarına İlişkin kanıtlar) adlı eserinde
denklemlerin birden çok sayıda kökü olabileceğini
göstermiş ve bunları köklerin sayılarına göre
sınıflandırmıştır. Buna göre, üçüncü derece denklemler,
iki terimli, üç terimli, dört terimli olmak üzere üç türlüdür.
Batı ülkelerinde Pascal üçgeni olarak isimlendirilen
yöntemi Pascal’dan yüzlerce yıl önce bulmuştu. Bu
nedenle Bilim tarihçileri Pascal Üçgeni yerine Hayyam
Üçgeni ismini kullanmaktadırlar.

Dini görevlerin yerine getirilmesinde gerekli
olmaktaydı.

Mikad adı verilen yeni astronomi dalında
çalışmaları yürütenlere muvakkit adı verilmiştir.

Bilim tarihinde ilk gözlemevleri olan Bağdat’taki
Şemmasiye, Şam’daki Kasiyun gözlemevleri, (813-833)
yılları arasında hüküm süren Abbasi halifesi Memun
tarafından kurulmuştur.

Fergani tarafından 833 yılında yazılmıştır.
Astronomi Esasları eseri, evrenin ve gezegenlerin
büyüklükleri, gezegenlerin ve sabit yıldızların uzaklıkları,
çapları konusundaki bilgileri içermektedir.

Güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika ve 24
saniye olarak ölçmesidir.

Kitab ül Kamil.

Nasıruddin Tusi İslam dünyasındaki önemli
gözlemevlerinden biri olan Meraga gözlem evinin
kurucusudur. Tusi, burada yapmış olduğu gözlemlerden
derlemiş olduğu bulguları, el-Zic el-İlhani (İlhanlı Zici)
adlı eserinde toplamış ve bu eser astronomların başvuru
kitabı olmuştur.

Nasıruddin tusi, El-Tezkire fi İlm el-Hey’e isimli
eserinde, iki dairesel hareketin nasıl doğrusal hareket
oluşturacağını ispatlamış ve bu hareketi kullanarak,
düzgün hareket ilkesini bozmadan gezegen hareketlerini
açıklamaya çalışmıştır. Bu modele Tusi çifti adı verilir.

Mekanik (hareketli ve durgun cisimler fiziği) ve
optik (ışık bilgisi).

Mekaniğin öncü bilim adamı İbn Sina, optiğin
öncü bilim adamı ise, İbn el Heysem’dir.

Hareket ettirici kuvvetin cisme kazandırıldığı
veya depolandığı şeklinde yeni bir yorum getiren İbn-i
Sina’ya göre “kasri meyil” (hareket etme isteği) cismin
özelliğine göre farklılık gösterir. Ağır nesnelerin kasri
meyilleri daha çoktur. İbn-i Sina, kazanılankasri meyilin
süreklilik taşıdığını ve ortam dirençsizse, hareketin
durmayacağını ve sonsuza kadar süreceğini ifade etmiştir.

Doğrudan görme, yansımayla görme ve
kırılmayla görme gibi geleneksel olarak yapılandırılmış
konuları, modern bilim çağına kadar aşılamayacak şekilde
ayrıntılı biçimde irdelemekle birlikte, renk, gökkuşağı
oluşumu, karanlık oda gibi konuları da bilim dünyasının
gündemine taşımıştır.

Doğrudan görme konusunda ışığın kaynağı
hakkında iki görüş hakimdi. İbn el Heysem, Gözışın
teorisini çürütmüş ve Nesneışın teorsinin geçerli olduğunu
ortaya koymuştur.

Kemalüddin El Farisi

Oluşumu o zamana kadar açıklanamayan
gökkuşağını ilk kez doğru biçimde açıklayabilmiş
olmasıdır.

Cabir ibn Hayyan.

Ruhlar, metaller ve cisimler.

Buharlaştırma, damıtma ve kireçleştirme.

Damıtma, kireçleştirme, çözündürme,
buharlaştırma, kristalleştirme ve süblimleştirmedir.

Orta Çağ İslam dünyasında, tıp çalışmaları
Aristoteles, Dioscorides, Galen gibi Antik Yunan dönemi
bilim adamlarının eserlerine dayanmasına karşılık,
Müslüman bilim adamları da bu alana önemli katkılar
yapmıştır.

Zehravi.

İbn Nefis.

Bu eserde geçen yüz aracın, yetmiş üçünü, sihirli
imbikler, on beşini su seviyesini sabit tutmaya yarayan
araçlar, yedisini fıskiyeler, üçünü lambalar, birini kaldıraç,
birini körük oluşturur.

Terazi.

Suyla çalışan makine, fıskiye, filli su saati, kan
alma teknesi, mumlu saatler yapmıştır. En önemli aracı
filli su saatidir.