BİLİM FELSEFESİ

Bilim felsefesinde, bilim insanlarının niye-sorularına yanıt olarak yaptıkları açıklamaları betimlemek amacıyla farklı bilimsel açıklama modelleri ortaya konulmuştur. Bu modeller sırasıyla yasacı, birleştirici, pragmatik ve nedensel-mekanik açıklama modelleridir

Temellendirme neden ile etki işlevindeki yalın olgular (veya olaylar) arasındaki nedensel bağıntıyı evrensel yasalara dayanarak ortaya koymak demekti

Bir tümdengelimsel-yasacı açıklamada, açıklayanın bileşenleri arasında en az bir olasılıksal yasa bulunursa, böyle bir açıklamaya olasılıksal tümdengelimsel-yasacı açıklama denir.

Pragmatik açıklama modelini Van Fraassen ortaya koymuştur.

Bir tümdengelimsel-yasacı açıklamada, açıklayanın bileşenleri arasında en az bir olasılıksal yasa bulunursa, böyle bir açıklamaya olasılıksal tümdengelimsel-yasacı açıklama denir

Örneğin bir kap içindeki gaz kitlesinin basınçlı olmasını, gazı oluşturan moleküllerin kabın yüzeyine çarpması olgusu ile açıklamak bir bilimsel açıklamadır.

Örneğin Neptün gezegeninin belli bir t zamanında belli bir u yerinde bulunmasının açıklaması bir yalın olgu açıklamasıdır. Öte yandan Güneş’in gezegenlerinin yörüngesinin yaklaşık olarak elips biçiminde olmasının açıklaması bir sınırlı düzenlilik açıklaması, Newton’un genel çekim yasasının açıklaması ise bir doğa yasası açıklamasıdır.

A durumu gerçek mi? sorusu, sınamaya yol açan sorudur. A durumu yalın ise, bu soru gözleme yol açan soru, A durumu olanaklı bir düzenlilik ise, bu soru hipotez sınamaya yol açan soru olarak adlandırılır. Öte yandan “A durumu niye gerçektir?” sorusu, açıklamaya yol açan niye-sorusudur.

A durumu gerçek mi? sorusu, sınamaya yol açan sorudur. A durumu yalın ise, bu soru gözleme yol açan soru, A durumu olanaklı bir düzenlilik ise, bu soru hipotez sınamaya yol açan soru olarak adlandırılır. Öte yandan “A durumu niye gerçektir?” sorusu, açıklamaya yol açan niye-sorusudur.

Her ideal gaz kitlesinin sabit sıcaklıktaki basıncı hacmi ile ters orantılı mı? bir hipotez sınama sorusudur. (3) sorusunun olumlu yanıtı olan bu hipotez, Boyle-Mariotte yasasını dile getiren önerme, yani “Her ideal gaz kitlesinin sabit sıcaklıktaki basıncı hacmi ile ters orantılıdır” tümel-koşullu önermesidir. Buna karşılık,

Herhangi bir açıklamada, açıklanan-önerme, açıklayan-önermeden tümdengelimsel bir çıkarımla türetilebilirse, bu açıklamaya tümdengelimsel-yasacı açıklama denir.

Bazen açıklanması istenilen A yasasını dile getiren “A” önermesini türetmek olanaksızdır. Onun yerine A’ya yaklaşık olan A* gibi farklı bir yasayı dile getiren “A*” önermesi türetilebilir. Bu türetme gene de A yasasının açıklaması sayılıp, yaklaştırma (approximation) yoluyla açıklama olarak adlandırılır.

Tümdengelimsel-yasacı açıklamalar ile bilimsel öndeyiler arasında yapısal benzerlik vardır.

Eğer K kişisi t zaman anında gölgenin uzunluğunu ölçememesinden ötürü bilmediyse, bu çıkarım K kişisi için bir açıklama değil de bir öndeyi oluşturur. Çıkarımın yapıldığı zaman ile öndeyi-olgusunun ilişkin olduğu zaman aynı t anı olduğundan, böyle bir öndeyiye eşzamanlı öndeyi diyebiliriz.

Michael Friedman’ın birleştirici açıklama modeli, yalnız düzenliliklerin, özellikle yasaların açıklanmasına yöneliktir. Yalın olguların açıklanması ise ele alınmamaktadır.

Friedman’ın birleştirici açıklama modelinde yalnız düzenlilikler açıklanır, yalın olgular açıklanmaz

Wesley C. Salmon (1925 - 2001) tarafından ortaya konulan nedensel-düzeneksel model denilen bilimsel açıklama modelinde açıklama işlemi, çıkarım yapmaya dayanmaz. Onun yerine açıklanan-olgunun gerçekleşmesine yol açan nedensel süreçler ve nedensel etkilemeler ortaya konulur.

Güneş’in gezegenlerinin yörüngesinin yaklaşık olarak elips biçiminde olmasının açıklaması bir sınırlı düzenlilik açıklaması, Newton’un genel çekim yasasının açıklaması ise bir doğa yasası açıklamasıdır.

A durumu gerçek mi sorusu sınamaya yol açan bir sorudur.

Bilim alanında, olguların açıklanması bilimsel yönteme dayanarak yapılır. Dolayısıyla böyle bir açıklamaya bilimsel açıklama denir

Bu modeller sırasıyla yasacı, birleştirici, pragmatik ve nedensel-mekanik açıklama modelleridir. İlk üç model epistemik (bilgisel), sonuncusu da (Wesley C. Salmon tarafından) ontik (varlıksal) olarak nitelenmiştir.