BİLİM FELSEFESİ

Önermeyi gözlem ve/ veya deneyle sınamak, yani doğrulamak veya yanlışlamak bir ölçme işlemi olduğundan bu gibi önermelere ölçme önermesi diyoruz. Doğru cevap C’dir.

Gerek Uzunluk, gerekse Zaman süresi, Kütle, Hız, Kuvvet, Enerji, Elektrik Yükü, vb. nicelikler oran ölçeğinde nicelikledir. Doğru cevap D’dir.

Gözlem, bir gözlem önermesinin ifade ettiği bilgiye erişmeyi sağlayabilen bir fiziksel yöntem biçimidir. Gözlemle sınanan gözlem önermesi, gözlem sonucunda doğrulanırsa, bu önermenin karşılığı olan bir olgu bulunur. Eğer gözlem önermesi gözlemle sınama sonucunda yanlışlanrsa, bu önermenin değillemesi doğrulanmış olur.

Neptün’ün 23 Eylül 1846 tarihinden sonraki t gibi belli bir zamanda koordinatları hesaplanmış u uzay bölgesinde bulunurken, bir gözlemevinden gözlemlendiğini düşünelim. Neptün gezegenini a ile gösterelim. Böylece söz konusu gözlemin yapılmasına yol açan soruyu:

-nesne dizgesi t zamanında u bölgesinde bulunuyor mu? biçiminde dile getirebiliriz.

Gözlemin yapısını oluşturan öğeler, gözlemleyenler ve gözlemlenenler olmak üzere ikiye ayrılabilir. Gözlemleyenler (i) gözlemci ile (ii) gözlem aygıtını kapsar. Gözlemlenenler ise (i) gözlemlenen a nesne dizgesi, (ii) gözlemlemenin yapıldığı t zaman anı veya zaman aralığı, (iii) gözlemlenen u yeri (uzay noktası veya bölgesi), (iv) dolaysız olarak gözlemlenen gözlem verileri ve (v) dolaylı olarak gözlemlenen gözlem sonucunu kapsar.

Deneyci t1 zamanında u yerinde bir kaptaki hidrojen gazı kitlesini bir kıvılcımla tutuşturup yakıyor, böylece bu gaz kitlesine bir müdahalede bulunmuş oluyor. Bu hidrojen gazı kitlesi a1 olsun. a1’in havadaki oksijenle tepkimesi t2 zamanında bitsin. Deneyci, tepkimenin bittiği t2 zamanında u yerinde bir su kitlesinin (yani Su türünden bir nesne dizgesinin) bulunduğunu gözlemliyor. Bu deneye yol açan soru şöyle dile getirilebilir:

a1 hidrojen gazı kitlesi t1 zamanında u yerinde oksijenle tepkimeye girerse, tepkimenin bittiği t2 zamanında u yerinde bir su kitlesi var olacak mı?

t zaman anında u yerindeki a nesne dizgesi, F belirlenebilir özelliğinin değeri olan hangi belirlenmiş özelliği taşır?

Ölçme, gözleme ya da deneye konu olan nesne-dizgelerinin niceliklerine sayısal değer verme işlemidir.

Renk belirlenebilirinin değerleri arasında renk benzerliğine dayanan bir sıralama bağıntısı vardır. Bu sıralamada kırmızı tonlar turuncu tonlara, turuncu tonlar sarı tonlara, sarı tonlar yeşil tonlara, yeşil tonlar mavi tonlara, mavi tonlar mor tonlara, mor tonlar ise kırmızı tonlara benzer. Böylece renk benzerliği sıralamasının bir daire biçiminde olduğunu görüyoruz. Bundan dolayı bu gibi sıralamalara dairesel sıralama denir. Görüldüğü gibi bu sıralama bağıntısı yansımalı (refleksif) ve bakışımlı (simetrik) olup, geçişli (transitif) değildir.

Oran ölçeğinde olmayan Sıcaklık gibi nicelikler de vardır. Sıcaklık, aralık ölçeğinde bir niceliktir.

Sertlik, Parlaklık, vb. belirlenebilir özelliklerin değerleri arasında doğrusal sıralama bulunmaktadır. Dolayısıyla bu özelliklere nicelik diyebiliriz. Ancak bu özellikler ne oran ölçeğinde ne de aralık ölçeğinde niceliklerdir. Bu niceliklerin, sırasal ölçekte nicelikler olduğu söylenir.

Gerçekçilik-karşıtı görüşte belli türden nesne dizgelerine beli kurallar gereği birer reel sayı tekabül ettiren her bire-bir fonksiyon geniş anlamda bir niceliktir. Bu türlü niceliklerin adlandırıcı (nominal) ölçekte olduğu söylenir.

“a çubuğunun uzunluğu 5 metreye eşittir.” önermesinin gerçekçilik görüşündeki mantıksal yapısı:

Uzunluk (a) = 5 metre şeklindedir.