BİLİM FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 18

Doğru cevap D seçeneğidir.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Gözlem önermelerinde geçip gözlemlenebilir bir nesne dizgesini, olayı ya da özelliği gösteren terime gözlem terimi denir."gaz kitlesi" “basınç” (p), “hacim” (V) ve “sıcaklık” (T) terimleri birer gözlem terimidir. 

Belli bir teorinin ilişkin olduğu gözlemlenemezleri gösteren terimlerin, o teoriye ait teorik terimler olduğu söylenir. Örneğin “molekül”, “molekül kütlesi”, “molekül hızı”, “molekül kinetik enerjisi” ve “molekül sayısı” kinetik gaz teorisine ait teorik terimlerdir.

Belli bir teorinin ilişkin olduğu gözlemlenemezleri gösteren terimlerin, o teoriye ait teorik terimler olduğu söylenir. Örneğin “molekül”, “molekül kütlesi”, “molekül hızı”, “molekül kinetik enerjisi” ve “molekül sayısı” kinetik gaz teorisine ait teorik terimlerdir.

t anında s sepetinde bulunan bütün elmalar kırmızıdır önermesi tümel-koşullu önerme biçimindedir. (Bu örnek için bkz. Hempel and Oppenheim, 1988: 23).

Bilim felsefecileri teorilere yapıları bakımından biri sözdizimsel (sentaktik) öbürü anlambilimsel (semantik) olmak üzere iki farklı biçimde yaklaşmışlardır. Sözdizimsel yaklaşımda her teori aksiyomlar (postulatlar) ile onlardan türetilebilen önermelerden oluşan aksiyomlaştırılmış dizgeden başka bir şey değildir.

Teorik Postulatlar Q gibi bir teorinin teorik postulatları Q teorisinin diline ait teorik önermelerdir. Teorik postulatlar öbür teorik önermelerden türetilemez. Öbür teorik önermeler ise teorik postulatlardan (tümdengelimsel çıkarımla) türetilebilir.

Bağlantı postulatları, daha önce belirtildiği gibi, içinde hem teorik terimler hem de gözlem terimleri geçen önermeler olup teorik terimlere dolayısıyla da teorik önermelere kısmî bir anlam verir. Bu nedenle teorik terimler, tam anlamlı olan gözlem terimlerinin tersine, daha önce belirtildiği gibi, ancak kısmen anlamlıdırlar. Bağlantı postulatlarına karma teorik önerme diyebiliriz. Böylece teorik postulatların salt teorik önermeler, bağlantı postulatlarının da karma teorik önermeler olduğunu söyleriz.

a gaz kitlesinin içsel enerjisi (ya da toplam enerjisi) E, a’yı oluşturan a1, ..., aN moleküllerinin kinetik enerjileri sırasıyla e1, ..., eN olduğunda, 

E = e1 + ... + eN denklemi geçerlidir

İçinde geçen mantıksal-olmayan terimlerinin tümü teorik terim olan önermeye teorik önerme denir. Buna göre teorik önermelerde hiçbir gözlem terimi bulunamaz. Dolayısıyla teorik önermeler gözlemlenebilirlere değil gözlemlenemezlere ilişkin önermelerdir. Teorik önermelerin dile getirdiği yasalara teorik yasa denir.

Gaz molekülleri kapalı kabın içinde farklı hızlarla rastgele devinirler. Kabın
içinde doğrusal olarak devinen bu moleküller, kabın çeperlerine çarpınca basınç
yaparlar. Basınç, yüzey birimine uygulanan kuvvet olarak tanımlanır. Kinetik teoriye göre gazın basıncı, çarpan moleküllerin sayısına ve onların kinetik enerjilerine bağlıdır. Hızı vi olan m kütlesinde bir molekülün kinetik enerjisi ei olduğunda,

olur. Sözü geçen (1) önermesi bir teorik önermedir. İçinde geçen mantıksal olmayan tüm terimler birer teorik terimdir. (1) önermesi örnek seçilen teoriye ait
bir teorik yasa önermesi sayılabilir.

Tek-atomlu bir ideal gaz kitlesinin içsel enerjisi, İçsel Enerji Yasası olarak adlandırılan ve salt gözlemsel terimlerden oluşan PV = E. 2/3 denklemi ile de ifade edilir.

İdeal gaz kitlelerini temsil eden modelleri tanımlama:

I. Önce varolan tüm gaz kitlelerini sıralayarak herbirine belli bir sıra sayısı verilir.

II. Buna göre a gaz kitlesinin sıra sayısını a- ile gösterilir.

III. a- sayısının a ideal gaz kitlesini temsil ettiğini söyleyenir.

Şimdi bu kavramın başlıca özelliklerini sıralayıp sözü edilen güçlükleri ortaya koyacağız.
(i) Herhangi bir yasa-görünümlü önerme doğru ise bir yasayı gösterir. Bir yasayı
gösteren önermeye de, daha önce belirtildiği gibi, yasa-önermesi denir. Örneğin “Bütün metaller yeterince ısıtıldığında genleşir” doğru olan bir yasagörünümlü
önerme olduğundan bir yasa-önermesidir.
(ii) Her yasa-görünümlü önerme (ister doğru ister yanlış olsun) tümel-koşullu
önerme biçimindedir.
(iii) Hiçbir yasa-görünümlü önermenin kapsamı yalnız bir veya yalnız belli
sonlu sayıda nesne dizgesine, zaman anına veya uzay yerine sınırlı değildir.
Birçok yasa-önermesi (dolayısıyla yasa-görünümlü önerme) (iii) koşulunu
yerine getirir. Ama bu koşulu yerine getirmeyen (Galileo ve Kepler’in yasalarını
dile getiren önermeler gibi) önermelerin bulunduğunu gördük. Bu durum yasa-
görünümlü önermelerin tanımlanması için bir güçlük oluşturur. Bu güçlüğü
gidermek amacıyla temel yasa-görünümlü önerme ile türetilmiş yasa-görünümlü
önerme ayrımı yapılmıştır.
Temel yasa ile türetilmiş yasa ayrımı (ii) ile (iii) koşullarının biraradalığının
gerekli olmasının yol açtığı güçlüğe bir çözüm getirmektedir. Ancak bu iki koşulun
birlikte yeterli olmaması güçlüğü giderilmiş değildir. Bu güçlüğü gidermek
için (ii) ile (iii) koşullarına aşağıdaki koşul eklenebilir:
(iv) Her yasa-görünümlü önerme, eğer doğru ise yasacı açıklamalarda öncül
olarak kullanılabilir; ancak yasa-görünümlü olmayan tümel-koşullu önermeler,
doğru olsalar bile yasacı açıklamalarda öncül işlevinde bulunamaz.

Bir teorinin doğru olması için, bu teorinin herhangi bir uygulamasını temsil eden model, bu teorinin temel yasasını ya da öbür yasalarını yerine getirmesi gerekir. Örneğin eğer ideal gaz teorisi doğru ise, ideal gaz teorisinin herhangi bir uygulamasını temsil eden model, belirtilen zaman aralığında İdeal Gaz Yasası’nı yerine getirir. İdeal gazların kinetik teorisinin anlambilimsel yaklaşımındaki modelleri, yukarıda sözü edilen modellere, mikro-nesne dizgelerinin (yani gaz moleküllerinin) temsilcileri ve ilgili mikro-özelliklerin (moleküllerin koordinatları, hızları, kinetik enerjileri vb.) temsilcilerini eklemekle oluşturulur. Böyle oluşan matematiksel yapıların teorinin bir modeli olması için kinetik teorinin tüm postulatlarını (gerek teorik postulatları gerekse bağlantı postulatlarını) yerine getirmelidir. Bu postulatlar anlambilimsel yaklaşımda modellerin yerine getirmesi gereken koşulları dile getirip, temel yasa olarak adlandırılır. Dikkat edilirse anlambilimsel yaklaşımda (İdeal Gaz Yasası gibi) temel yasaların asıl işlevi, ait oldukları teorinin modellerinin tanımlanmasında ortaya çıkar.

Örneğin Newton’un devinim yasaları ile Newton’un genel çekim yasası temel yasalardır.
Kepler’in yasaları ile Galileo’nun serbest düşme yasası ise türetilmiş yasalardır.

Bilim felsefecileri teorilere yapıları bakımından biri sözdizimsel (sentaktik) öbürü anlambilimsel (semantik) olmak üzere iki farklı biçimde yaklaşmışlardır. Sözdizimsel yaklaşımda her teori aksiyomlar (postulatlar) ile onlardan türetilebilen önermeler­den oluşan aksiyomlaştırılmış dizgeden başka bir şey değildir. Anlambilimsel yakla­şımda ise her teori aksiyomlar ile onlardan türetilebilen önermelerin yanı sıra teori­nin konusu olan nesne dizgeleri ile bunların özelliklerini temsil eden model denilen matematiksel yapılar içerir.

Bağlantı postulatları, daha önce belirtildiği gibi, içinde hem teorik terimler hem de gözlem terimleri geçen önermeler olup teorik terimlere dolayısıyla da teorik öner­melere kısmî bir anlam verir. Bu nedenle teorik terimler, tam anlamlı olan gözlem terimlerinin tersine, daha önce belirtildiği gibi, ancak kısmen anlamlıdırlar. Bağlantı postulatlarına karma teorik önerme diyebiliriz. Böylece teorik postulatların salt teo­rik önermeler, bağlantı postulatlarının da karma teorik önermeler olduğunu söyleriz

Her iki yaklaşımda teori kurmanın başlıca amaçları (i) önceden bilinen deneysel yasaları açıklamak, (ii) daha önce bilinmeyen deneysel ya da teorik yasaları ortaya çıkarmak ve (iii) daha önce bilinmeyen yalın olgulara ve/veya (deneysel ya da teorik) yasalara ilişkin öndeyilerde bulunmaktır.

Mantıkçı empiristlere göre, teorik terimler ile gözlem terimleri arasında kurulan
bağlantılar, teorik terimlerin kısmen yorumlanmasını sağlar. Söz konusu
bağlantılar, bağlantı postulatları aracılığıyla olur. Bağlantı postulatları, içinde
hem teorik terimler hem de gözlem terimleri geçen önermelerdir.

Teorinin teorik postulatları ile bağlantı postulatları bir arada teorinin postulatlarını
veya başka bir deyişle teorinin aksiyomlarını oluşturur. “Postulat” sözcüğü
teorilerin sözdizimsel yaklaşımını ortaya koyan mantıkçı-empirist bilim felsefecileri
tarafından kullanılmıştır. Ancak bilim insanları bu felsefeciler tarafından
“postulat” olarak nitelenen bilimsel önermeleri “temel yasa” veya “aksiyom” olarak
nitelemişlerdir. Biz de bilim insanlarını izleyerek teorilerin teorik postulatları ile
bağlantı postulatlarının ortak adı olarak “aksiyom” sözcüğünü kullanıyoruz.