BİLİM FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 14

Evrenin her yerinde her zaman geçerli olan düzenliliklere yasa, yasaları dile getirebilecek önermelere de yasa-görünümlü önerme denir. Bir bilim dalına ilişkin yasa-görünümlü önermelerin dizgeleştirilmesi, bir bilimsel teori, kısaca teori oluşturur. Teori kurmanın amacı, önceden bilinen olgu ile deneysel yasaları açıklamak ve önceden bilinmeyen yeni olgu ve deneysel yasalara ilişkin öndeyileri türetmektir. Gözlemlenebilir varlıkları gösteren terimlere gözlem terimi, yalnız gözlemlenebilir varlıklara ilişkin yasalara deneysel yasa denir. Gözlemlenemez bir şeye ilişkin terime teorik terim, gözlemlenemez şeylere ilişkin yasalara da teorik yasa denir.

Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasaları gibi klasik termodinamik gaz yasaları kinetik gaz teorisi çerçevesinde birleştirici modele göre açıklanabilirler. Gözlem önermelerinde geçip gözlemlenebilir bir nesne dizgesini, olayı ya da özelliği gösteren terime gözlem terimi denir. Yukarıda sözü geçen yasaları dile getiren önermelerdeki “basınç” (p), “hacim” (V) ve “sıcaklık” (T) terimleri birer gözlem terimidir.

Gözlemlenebilir nesne dizgelerine makro-nesne dizgesi, bunların özelliklerine makro-özellik denir.

... “p(a, t) = 2 atm”, “V(a, t) = 0.5 lt”, “T(a, t) = 273 K” gibi gözlem önermelerinde geçebilen terimler olup, bu terimler gözlemlenebilir bir nesne dizgesi olan a gaz kitlesinin gözlemlenebilir (basınç, hacim, sıcaklık) özelliklerini gösterir. Gözlemlenebilir nesne dizgelerine makro-nesne dizgesi, bunların özelliklerine de makro-özellik denir. Buna göre bir gaz kitlesi bir makro-nesne dizgesi, basıncı, hacmi ve mutlak sıcaklığı makro-özelliklerdir.

Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalarını dile getiren yasa-önermelerinin mantıksal-olmayan tüm terimlerinin birer gözlem terimi olduğunu görüyoruz. Bu çeşit yasa-önermelerinin karşılığı olan yasalara deneysel yasa denir. Nitekim bu yasaları dile getiren tümel-koşullu önermeler, sonlu sayıda gözlem önermelerinden tümevarımsal çıkarım (genelleme) yoluyla türetilebilirler.

İçinde geçen mantıksal-olmayan terimlerinin tümü teorik terim olan önermeye teorik önerme denir.

Genel olarak  ile gösterdiğimiz belli bir kısmen yorumlanmış teori şu öğelerden oluşur. (i) Teorinin dili. (ii) Teorik postulatlar. (iii) Teorinin bağlantı postulatları (correspondence postulates). (iv) Teorinin açıklamaları ve öndeyileri.

Kinetik Teoride Açıklama başlığı altında tek atomlu ideal gazların kinetik teorisinden yararlanılmış ve içsel enerji yasası, ideal gaz yasası, Boyle-Mariotte yasası ve Avogadro yasası örnek olarak verilmiştir. Kinetik Teoride Öndeyide Bulunma başlığı altında Foton Gazlarının İçsel Enerjisi Yasası örneklendirilmiştir.

İdeal gazların kinetik teorisinden bağımsız olarak önceden bilinen deneysel ideal gaz yasaları arasından, Boyle-Mariotte, Charles ve Gay-Lussac yasalarından daha önce söz etmiştik.

Foton Gazlarının İçsel Enerjisi Yasası: Kinetik teoriden bağımsız ve ondan önce bilinmeyen bir yasa örneği foton gazlarına ilişkin

denklemi ile dile getirilen Foton Gazlarının İçsel Enerjisi Yasası’dır.

Francis Bacon (1561 - 1626)’dan kaynaklanan salt tümevarımcı görüşte tümevarım, doğuya erişmenin tek geçerli yöntemidir.

Bilim adamları

Nicod yönteminin, Hempel yönteminin özel bir durumu olduğu şöyle anlaşılır. Fa ∧ Ga önermesi, ∀x(Fx → Gx) hipotezinin bir olumlu örneği olsun. Fa ∧ Ga önermesinden, hipotezin U = {a} evrenindeki açılımı olan Fa → Ga önermesi tümdengelimsel olarak türetilebilir. Dolayısıyla hipotez Hempel yöntemiyle pekiştirilmiş olur.

Sonsuz Öğeli Evren Sorunu: Öyle bazı önermeler vardır ki, ancak sonsuz öğeli bir evrende doğru olup, sonlu bir evrende tutarsızdır; yani tüm yorumlamalarda yanlıştır. Örneğin “Her doğal sayıdan büyük bir doğal sayı vardır” önermesi, sayallığı (cardinality) sonsuz olan tüm doğal sayılardan oluşan evrende doğru olmasına karşın, bu evrenin sayallığı sonlu olan herhangi bir alt kümesinden oluşan evrende tutarsızdır. Dolayısıyla bu önerme (hipotez) Hempel yöntemince pekiştirilemez.

Glymour’un ortaya koyduğu kendi-kendini pekiştirme yönteminde, deneysel hipotezlerin yanı sıra, Hempel yönteminden farklı olarak, teorik hipotezlerin de örnekleme yoluyla
pekiştirilebileceği savunulmuştur.