BİLİM FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 15

Doğru cevap B seçeneğidir.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Doğru cevap   A seçeneğidir.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Bilgi üretmeyi amaçlayan bir uğraş olan bilimin konusu, üretilmek istenen bilginin konusu olan varlıklardır. Bu varlıklar, evrende şimdiki zamanda varolan, geçmişte varolmuş ve gelecekte varolacak tüm somut nesneler ve olaylar ile bunlara ilişkin olgulardır. Somut nesneler, kitleler ile bireylere ayrılır. “Kitle” sözcüğünü “madde miktarı” veya “madde parçası” anlamında kullanıyoruz. Buna göre belli bir madde, aynı türden kitlelerin tümüdür. Bir madde türünün örnekleyenleri de bu türden kitlelerdir. Örneğin bir element olan bakır, bir bileşim olan su ve bir karışım olan hava madde türleridir. Bunların örnekleyenleri sırasıyla bir miktar bakır, bir bardaktaki su ile bir odadaki hava gibi kitlelerdir. Öte yandan atomlar ve yıldızlar gibi cisimler, bakteriler ve memeliler gibi organizmalar ile kişiler (yani düşünme yetisine sahip olan organizmalar) birer bireydir. Olaylar, belli zamanlarda somut nesnelerdeki değişimler ile aralarındaki etkileşimlerdir. Örneğin bir turnusol kâğıdının renginin maviden kırmızıya değişmesi ile iki bilardo topunun çarpışması birer olaydır. Olgular, doğru olan önermeleri doğru kılan varlıklardır. Her önermenin karşılığı olan bir durum bulunur. Olgu, gerçek olan durum demektir. Gerçek olmayan duruma salt-olanaklı durum denir. Bir önermenin doğru olması, karşılığı olan olgunun gerçek olması demektir. Olgular, doğru yalın önermelerin karşılığı olan yalın olgular ile doğru yalın-olmayan önermelerin karşılığı olan yalın-olmayan olgulara ayrılabilir. Buna göre yalın olgu, bir somut nesnenin belli bir özellik taşıması veya birden çok sayıda nesne arasında belli bir bağıntının bulunması demektir. Örneğin bir elektronun elektrik yükünün negatif olması ile Dünya’nın Güneş’in etrafında dönmesi birer yalın olgudur. Öte yandan yalın-olmayan olgular, bunları dile getiren yalın-olmayan önermelerin çeşitlerine göre adlandırır. Buna göre bir elektronun elektrik yükünün pozitif olmaması bir değilleme olgusu, Güneş’in kütlesinin 1.99¥1030 kg ve Güneş’in yarıçapının 7X108 m olması bir tümel-evetleme olgusu, belli bir bakır tel yeterince ısıtılır ise genleşir bir koşullu olgusu, tüm metaller yeterince ısıtıldığında genleşir bir tümel-koşullu olgudur. Ancak bilim, konusu olan varlıkları tüm somutlukları ile incelemez. Bilimin asıl konusu, bu varlıklardan soyutlama ve idealleştirme yoluyla elde edilen nesne dizgeleridir. Nesne dizgelerini aşağıda inceliyoruz

Bilgi üretmeyi amaçlayan bir uğraş olan bilimin konusu, üretilmek istenen bilginin konusu olan varlıklardır. Bu varlıklar, evrende şimdiki zamanda varolan, geçmişte varolmuş ve gelecekte varolacak tüm somut nesneler ve olaylar ile bunlara ilişkin olgulardır. Somut nesneler, kitleler ile bireylere ayrılır. “Kitle” sözcüğünü “madde miktarı” veya “madde parçası” anlamında kullanıyoruz. Buna göre belli bir madde, aynı türden kitlelerin tümüdür. Bir madde türünün örnekleyenleri de bu türden kitlelerdir. Örneğin bir element olan bakır, bir bileşim olan su ve bir karışım olan hava madde türleridir. Bunların örnekleyenleri sırasıyla bir miktar bakır, bir bardaktaki su ile bir odadaki hava gibi kitlelerdir. Öte yandan atomlar ve yıldızlar gibi cisimler, bakteriler ve memeliler gibi organizmalar ile kişiler (yani düşünme yetisine sahip olan organizmalar) birer bireydir. Olaylar, belli zamanlarda somut nesnelerdeki değişimler ile aralarındaki etkileşimlerdir. Örneğin bir turnusol kâğıdının renginin maviden kırmızıya değişmesi ile iki bilardo topunun çarpışması birer olaydır. Olgular, doğru olan önermeleri doğru kılan varlıklardır. Her önermenin karşılığı olan bir durum bulunur. Olgu, gerçek olan durum demektir. Gerçek olmayan duruma salt-olanaklı durum denir. Bir önermenin doğru olması, karşılığı olan olgunun gerçek olması demektir. Olgular, doğru yalın önermelerin karşılığı olan yalın olgular ile doğru yalın-olmayan önermelerin karşılığı olan yalın-olmayan olgulara ayrılabilir. Buna göre yalın olgu, bir somut nesnenin belli bir özellik taşıması veya birden çok sayıda nesne arasında belli bir bağıntının bulunması demektir. Örneğin bir elektronun elektrik yükünün negatif olması ile Dünya’nın Güneş’in etrafında dönmesi birer yalın olgudur. Öte yandan yalın-olmayan olgular, bunları dile getiren yalın-olmayan önermelerin çeşitlerine göre adlandırır. Buna göre bir elektronun elektrik yükünün pozitif olmaması bir değilleme olgusu, Güneş’in kütlesinin 1.99¥1030 kg ve Güneş’in yarıçapının 7X108 m olması bir tümel-evetleme olgusu, belli bir bakır tel yeterince ısıtılır ise genleşir bir koşullu olgusu, tüm metaller yeterince ısıtıldığında genleşir bir tümel-koşullu olgudur. Ancak bilim, konusu olan varlıkları tüm somutlukları ile incelemez. Bilimin asıl konusu, bu varlıklardan soyutlama ve idealleştirme yoluyla elde edilen nesne dizgeleridir. Nesne dizgelerini aşağıda inceliyoruz.

Bilimin yöntemine bilimsel yöntem denir. Bilimsel yöntem, bilim insanlarının bilimin konusuna giren olgulara ilişkin bilimsel bilgi üretmek ve bu olguları açıklamak amacıyla yaptıkları işlemlerin tümünden oluşur. Bu işlemler fiziksel ile düşünsel işlemlere ayrılabilir. Fiziksel işlemler, gözlem, deney ve ölçmedir. Bu işlemlerle bilim insanları ile bilgisine erişmek istedikleri nesne dizgeleri arasında fiziksel etkileşme oluşur. Bilim insanı gözlemde nesne dizgesi tarafından etkilenir, deney de nesne dizgesini etkiler. Bilimsel yöntemin fiziksel işlemlerini Ünite 2’de inceleyeceğiz. Düşünsel işlemler, bir yandan tümdengelimsel ve tümevarımsal çıkarım işlemleri, öbür yandan çıkarım işlemlerine yaratıcı hayal gücünü de katmak yoluyla bilimsel hipotez kurma işlemleridir

Bilimin yöntemine bilimsel yöntem denir. Bilimsel yöntem, bilim insanlarının bilimin konusuna giren olgulara ilişkin bilimsel bilgi üretmek ve bu olguları açıklamak amacıyla yaptıkları işlemlerin tümünden oluşur. Bu işlemler fiziksel ile düşünsel işlemlere ayrılabilir. Fiziksel işlemler, gözlem, deney ve ölçmedir. Bu işlemlerle bilim insanları ile bilgisine erişmek istedikleri nesne dizgeleri arasında fiziksel etkileşme oluşur. Bilim insanı gözlemde nesne dizgesi tarafından etkilenir, deney de nesne dizgesini etkiler. Bilimsel yöntemin fiziksel işlemlerini Ünite 2’de inceleyeceğiz. Düşünsel işlemler, bir yandan tümdengelimsel ve tümevarımsal çıkarım işlemleri, öbür yandan çıkarım işlemlerine yaratıcı hayal gücünü de katmak yoluyla bilimsel hipotez kurma işlemleridir. Tümdengelimsel çıkarım ile tümevarımsal çıkarımdan kısaca söz edelim. Bu çıkarım biçimlerine geçmeden önce genel olarak “çıkarım” kavramını tanımlamak gerekir. A1,..., An, An+1 (n ≥ 0), birer önerme olduğunda ve “ ∴ “ simgesi, “o halde” anlamına geldiğinde, bir çıkarımın genel biçimi aşağıdaki gibidir: (8) A1,..., An An+1 (8)’de A1,..., An ’e çıkarımın öncülleri, An+1’e de çıkarımın sonucu denir. Başka bir deyişle (8), An+1 sonucu A1,..., An öncüllerinden türetilir diye okunur. Bir çıkarım, (8) yatay biçimi yerine dikey olarak da ifade edilebilir. Bu amaçla tümdengelimsel çıkarımlarda “ ∴ “ yerine “_________” simgesini, tümevarımsal çıkarımlarda ise “ ∴” yerine “ ==========” simgesini kullanacağız. Her iki çıkarımın geçerli ve geçersiz örnekleri verilebilir. Şimdi bu iki çıkarım biçimine birer geçerli örnek verelim. 9. Bütün metaller yeterince ısıtıldığında genleşir. a, yeterince ısıtılan bir metaldir. _____________________________________ a, genleşir. (9) çıkarımı, tümdengelimsel geçerli bir çıkarımdır. Nitekim A1,..., An ∴ An+1 çıkarımı tümdengelimsel geçerlidir ancak ve ancak A1,..., An öncüllerinin doğru, An+1 sonucunun yanlış olması olanaksız ise. (9) çıkarımının bu koşulu yerine getirdiği kolayca gösterilebilir. (Bu konu Sembolik Mantık dersinin konusu olup ilgili derste ayrıntıları ile işlenmektedir. Bkz. Taşdelen, 2009.) Tümevarımsal çıkarım örneği olarak yukarıdaki örneği yineleyebiliriz: 10. a1 yeterince ısıtılan bir metaldir ve a1 genleşmiştir. an yeterince ısıtılan bir metaldir ve an genleşmiştir. ==================================== Bütün metaller yeterince ısıtıldığında genleşir. geçerli bir tümevarımsal çıkarım olup, bu çıkarımın sonucu, n sayıdaki öncüllerinden büyük olasılıkla türetilir biçiminde ifade edilir. Bu örneklerden hareket ederek geçerli tümdengelimsel ve tümevarımsal çıkarımlar arasındaki farkları daha sistemli bir biçimde ortaya koymak öğretici olabilir. (Aşağıda yapacağımız bu karşılaştırma için bkz. Salmon et al., 1999, s. 11 - 12.) TÜMDENGELİM 1. Geçerli bir tümdengelimsel çıkarım bilgi-arttıran bir çıkarım değildir. Başka bir deyişle, sonucunun ifade ettiği bilgi zaten öncüllerinde bulunur. 2. Öncülleri doğru ise, sonucu zorunlu olarak doğrudur. 3. Öncüllerini değiştirmeden yeni bir öncül eklediğimizde çıkarımın geçerliliği değişmez. (Monotonik-olma özelliği) 4. Tümdengelimsel geçerlilik dereceli değildir; tümdengelimsel çıkarım ya tamamen geçerlidir ya da tamamen geçersizdir.TÜMEVARIM 1. Geçerli bir tümevarımsal çıkarım bilgi-arttıran bir çıkarımdır. Başka bir deyişle, sonucunun ifade ettiği bilgi öncüllerinde bulunan bilginin daha fazlasını içerir. 2. Geçerli bir tümevarımsal çıkarımın öncülleri doğru olup sonucu yanlış olabilir. Başka bir deyişle, sonucunun doğruluğu öncüllerinin doğruluğundan zorunlu olarak türetilemez. 3. Yeni öncüllerin eklenmesi tümevarımsal çıkarımın geçerliliğini tamamen değiştirebilir. (Monotonik-olmama özelliği) 4. Tümevarımsal çıkarım derecelidir. Başka bir deyişle öncülleri, sonucunu değişik derecelerde destekler. Bazı tümevarımsal çıkarımların öncülleri sonucunu daha fazla desteklerken, diğer bazılarının öncülleri sonucunu daha az destekler

Bilimin yöntemine bilimsel yöntem denir. Bilimsel yöntem, bilim insanlarının bilimin konusuna giren olgulara ilişkin bilimsel bilgi üretmek ve bu olguları açıklamak amacıyla yaptıkları işlemlerin tümünden oluşur. Bu işlemler fiziksel ile düşünsel işlemlere ayrılabilir. Fiziksel işlemler, gözlem, deney ve ölçmedir. Bu işlemlerle bilim insanları ile bilgisine erişmek istedikleri nesne dizgeleri arasında fiziksel etkileşme oluşur. Bilim insanı gözlemde nesne dizgesi tarafından etkilenir, deney de nesne dizgesini etkiler. Bilimsel yöntemin fiziksel işlemlerini Ünite 2’de inceleyeceğiz. Düşünsel işlemler, bir yandan tümdengelimsel ve tümevarımsal çıkarım işlemleri, öbür yandan çıkarım işlemlerine yaratıcı hayal gücünü de katmak yoluyla bilimsel hipotez kurma işlemleridir

Olgular, doğru olan önermeleri doğru kılan varlıklardır. Her önermenin karşılığı olan bir durum bulunur. Olgu, gerçek olan durum demektir.

Olaylar, belli zamanlarda somut nesnelerdeki değişimler ile aralarındaki etkileşimlerdir. Örneğin bir turnusol kâğıdının renginin maviden kırmızıya değişmesi ile iki bilardo topunun çarpışması birer olaydır.

Bilimsel önermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesi için genel epistemolojinin aşağıdaki üç koşulunu yerine getirmesi gerektiği ileri sürülebilir: (i) Kabul koşulu: Önerme, ilgili bilim insanları topluluğunca kabul edilmelidir. (ii) Gerekçelendirme koşulu: Önermenin kabul edilmesi gerekçelendirilmelidir. (iii) Doğruluk koşulu: Önerme doğru olmalıdır. Bu üç koşulun şöyle bir semantik önkoşulu olduğunu söyleyebiliriz: Kabul edilen önermede geçen her terimin belirsizlikten arındırılmış bir tek anlamı olup, ilgili bilim insanları topluluğunun her üyesince tam olarak bilinmeli ve bu anlam iletilebilir ve paylaşılır olmalıdır. Ancak, ileride görüleceği gibi, yukarıda sözü geçen koşullardan her biri bilim felsefesinde sorunlara yol açmaktadır. Aşağıda bu üç koşulun ayrıntılarını ortaya koyuyoruz.

Bilim insanları ilgi alanlarına ait herhangi bir (yalın veya yalın-olmayan) bir olgunun bilgisine eriştiklerinde, bu olgunun karşılığı olduğu bir bilimsel önermeyi ortaya koymalıdırlar. Bir önermenin karşılığı olan bir olgu bulunursa önermeye doğru, bulunmazsa yanlış denilir. Bazı önermelerin doğru olup olmadıkları az sayıda gözlem ve/veya deneyle saptanabilir. Böyle bir önermeye gözlem önermesi denir. Gözlem önermeleri genellikle yalın önerme ya da az sayıda yalın önermenin tümel-evetlemesi biçimindedir. Örneğin a, bir metal olduğunda, “a, u yerinde ve t anında bir metaldir” bir yalın gözlem önermesi, “a, u yerinde ve t anında bir metaldir ve a, u yerinde ve t anında genleşmiştir” bir yalın-olmayan gözlem önermesidir. Bazen gözlem önermelerini u yerine ve t anına başvurmadan ifade edeceğiz. Buna göre yukarıdaki yalın gözlem önermesi yerine “a bir metaldir”, yalınolmayan gözlem önermesi yerine de “a bir metaldir ve a genleşmiştir” yazabiliriz. Bilimsel önermenin bir olgunun bilgisini ifade edebilmesi için genel epistemolojinin aşağıdaki üç koşulunu yerine getirmesi gerektiği ileri sürülebilir: (i) Kabul koşulu: Önerme, ilgili bilim insanları topluluğunca kabul edilmelidir. (ii) Gerekçelendirme koşulu: Önermenin kabul edilmesi gerekçelendirilmelidir. (iii) Doğruluk koşulu: Önerme doğru olmalıdır. Bu üç koşulun şöyle bir semantik önkoşulu olduğunu söyleyebiliriz: Kabul edilen önermede geçen her terimin belirsizlikten arındırılmış bir tek anlamı olup, ilgili bilim insanları topluluğunun her üyesince tam olarak bilinmeli ve bu anlam iletilebilir ve paylaşılır olmalıdır. Ancak, ileride görüleceği gibi, yukarıda sözü geçen koşullardan her biri bilim felsefesinde sorunlara yol açmaktadır. Aşağıda bu üç koşulun ayrıntılarını ortaya koyuyoruz.

Gözlem ve/veya deneye dayalı olmayan matematik gibi biçimsel bilimleri inceleyen felsefe dallarını, örneğin matematik felsefesini, bilim felsefesinin dışında tutuyoruz.

Bilim felsefesinde incelenen her kavram ve sorunun ontolojik, epistemolojik ve metodolojik olmak üzere üç ayrı boyutu vardır.

Belli bazı özelliklerden soyutlanmış olup, kalan özellikleri ise idealleştirilmiş somut nesnelere nesne dizgesi ya da fiziksel dizge denir.

Bir nesne dizgesi farklı anlarda farklı nesne-durumlarında olabildiği gibi, farklı anlarda aynı nesne-durumunda olabilir.