BİLGİ TOPLUMU VE E-DEVLET

Mobil adalet, “adalet alanındaki devlet hizmetlerinin mobil ortam vasıtasıyla vatandaşlara, şirketlere ve kurumlara sunulması ve aynı şekilde bu tarafların adli birimlere ulaşarak her türlü bilgi belge ve taleplerini mobil ortamda alması” (Çam ve Tanrıkulu, 2012: 207) olarak tanımlanabilir. “Elektronik imza (e-İmza)”, 2004 tarihli ve 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nda “Başka bir elektronik veriye eklenen veya elektronik veriyle mantıksal bağlantısı bulunan ve kimlik doğrulama amacıyla kullanılan elektronik veri” (Madde 3/b) olarak tanımlanmıştır. Mobil imza (m-İmza) ise, mobil araçların kullanımı yoluyla elektronik ortamda kimlik doğrulama sağlayarak, ıslak imzaya eşdeğer işlem yapılabilmesini sağlayan bir hizmettir. Zaman damgası, 2004 tarihli ve 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nda “Bir elektronik verinin, üretildiği, değiştirildiği, gönderildiği, alındığı ve / veya kaydedildiği zamanın tespit edilmesi amacıyla, elektronik sertifika hizmet sağlayıcısı tarafından elektronik imzayla doğrulanan kaydı” (Madde 3/h) olarak tanımlanmıştır.

E-Yargı ise en basit şekliyle, “yargı erkinde/adalet sisteminde bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı” olarak tanımlanabilir.

E-Yargı uygulamalarının Türkiye örneği olan UYAP’ta da (Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi) söz konusu üç etkileşim kategorisinde sunulan hizmetler kolayca fark edilebilmektedir. Bu bağlamda, UYAP bünyesinde toplam altı portal (hizmet kapısı) faaliyet göstermektedir. Bunlar; Vatandaş Portalı, Kurum Portalı, Avukat Portalı, Bilirkişi Portalı, E-Satış Portalı ve UYAP SMS Bilgi Sistemi’dir.

UYAP Vatandaş Portalı ile SMS Bilgi Sistemi üzerinden “devletten vatandaşa” elektronik etkileşim kategorisinde sunulan bilgi ve hizmetlere erişilebilir. UYAP Kurum Portalı’nda ise “devletten devlete” etkileşim kategorisinde sunulan bilgi ve hizmetler mevcuttur. UYAP Avukat Portalı ve Bilirkişi Portalı vasıtasıyla ağırlıklı olarak “devletten özel sektöre” etkileşim kategorisindeki bilgi ve hizmetler sunulmaktadır.

UYAP Kurum Portalı’nda ise “devletten devlete” etkileşim kategorisinde sunulan bilgi ve hizmetler mevcuttur. Örneğin, UYAP ile entegre çalışan Adli Sicil Bilgi Sistemi’nden sabıka, MERNİS’ten nüfus, Adres Kayıt Sistemi’nden adres, POLNET’ten ehliyet kayıtları, Merkez Bankası’ndan döviz kurları ve TAKBİS’ten tapu ve kadastro kayıtları gibi verilere yargı birimlerince hızlıca erişilebilmektedir.

Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi (UYAP), Türkiye’deki temel e-Yargı uygulamasına verilen isimdir. UYAP, sağlıklı ve hızlı bir yargılama sistemi oluşturarak adalet sistemine yönelik güveni artırmayı hedeflemiştir (Orta, 2005). UYAP sistemi iki aşamada uygulamaya alınmıştır. İlk aşama olan UYAP-I çalışmalarına 2000 yılında başlanmış, çalışmalar 2001 yılında bitirilmiştir. Bu aşamada Ankara’daki Adalet Bakanlığı merkezî yönetim birimleri sisteme bağlanmış; yazılım tasarımı için süreç analizleri yapılmış ve personele yeni sistemle ilgili eğitimler verilmiştir. İkinci aşamada (UYAP-II) ise, 2001-2004 yılları arasında çalışılarak 2005 yılında taşra birimlerinin otomasyonu tamamlanmıştır. Diğer bir deyişle, Adalet Bakanlığının Ankara dışındaki birimleri, Ankara dışındaki mahkemeler ve ulusal yargı sistemin tüm diğer birimleri UYAP çatısı altına alınmıştır (Orta, 2005; UYAP, 2019).

UYAP sisteminin işleyişi ilk önce pilot bölge seçilen Ankara Adliyesi’nde denenmiştir. Takiben İstanbul, Yozgat, Kızılcahamam ve Ayaş’ta yapılan pilot çalışmalar sonrasında ve bu deneyimlerden çıkarılan dersler doğrultusunda sisteme son şekli verilmiştir.

Elektronik ortamda yapılan işlemlerde süre gün sonunuda biter.

E-Yargı uygulamaları konusunda yapılan bu tür küresel incelemelerden hareketle tespit edilen önemli e-Yargı uygulamalarından birisi, “https://ejustice.europa.eu/” adresinde bulunan Avrupa E-Yargı Kapısı’dır (European E-Justice Portal). Bu web sitesinde yargı sistemleri ile ilgili çeşitli bilgi ve belgeler tam 23 farklı Avrupa Birliği dilinde sunulmaktadır.

Rosa, Teixeira ve Pinto (2013), Belçika, Brezilya, Cape Verde, Portekiz ve Singapur’daki e-Yargı uygulamalarını inceleyerek bu sistemlerdeki başarı göstergelerini ve risk faktörlerini tespit etmeye çalışmışlardır: İnceledikleri ülkelerde e-Yargı sistemlerinin başarı göstergeleri olarak; (i) sistemin daha verimli işlemesi, (ii) adalet sisteminin daha şeffaf, hesap verebilir ve denetlenebilir bir hâle gelmesi ile (iii) yolsuzluğun azalması faktörleri öne çıkmaktadır (Rosa, Teixeira ve Pinto, 2013: 249). E-Yargı uygulamalarında başarısızlık ihtimalini artıran risk faktörleri ise; (i) teknoloji altyapısındaki eksiklikler, (ii) dil ve iletişimden kaynaklanan sorunlar, (iii) farklı hükümet düzeyleri arasında yaşanan eşgüdüm ve iletişim problemleri, (iv) e-Yargı alanındaki hizmet kalitesinin artırılmasında ve ölçümünde yaşanan sorunlar, (v) e-Yargı sisteminin işleyişi hakkında paydaşlardaki bilgi ve eğitim eksiklikleri ile (vi) elektronik sistemlerin vatandaşla kamu yönetimi sistemi arasındaki bire bir ilişkiyi zayıflatması ihtimali olarak belirlenmiştir (Rosa, Teixeira ve Pinto, 2013: 250).

E-Yargı uygulamalarının kısa vadeli hedefleri, bu tür sistemlerden beklenen idari ve siyasi faydalardır. İdari yönden; teknoloji kullanımı yoluyla adalet sistemlerinin eskiye nazaran daha hızlı, güvenli,  düşük maliyetli ve kullanıcı-odaklı şekilde işletilmesi amaçlanır. Siyasi yönden de teknoloji kullanımının adalet sisteminin şeffaflığını ve hesap verebilirliğini, dolayısıyla denetlenebilirliğini artırarak yargı sisteminin toplum gözündeki meşruiyetini ve yargıya olan güveni arttırması umulur.

Dağınık ve yüksek düzeyde güvenli bir kayıt takip teknolojisi olan blokzincir/kayıt zinciri (blockchain) uygulamalarının özellikle adalet sistemlerinin noterlik ayağında kullanılma ihtimali olduğu düşünülmektedir. Örneğin; Durğay ve Karaaslan (2018), blokzincir teknolojisinin kamu yönetimi alanında bilgi ve belge paylaşımı, kayıt ve kimlik yönetimi ve ödeme sistemlerinde kullanımının yaygınlaşacağını öngörmüşlerdir. Ølnes, Ubacht ve Janssen (2017) ise, her ne kadar blokzincir teknolojisinin genelde kamu yönetiminde, özelde ise yargı ve noterlik alanlarında uygulanma potansiyelinin yüksek olduğunu kabul etseler de (s. 357), bu konuda daha fazla araştırma yapılmasını ve teknolojik modaları takip ederek değil, somut ihtiyaçlardan hareketle uygulama kararı verilmesini önermektedirler.

Adalet Bakanlığının 124/1 numaralı Genelgesi ile 2011 yılından itibaren yargı sistemindeki tüm işlemlerin UYAP üzerinden e-İmza ile yapılması zorunluluğu getirilmiştir.

Elektronik imza (e-İmza) 2004 tarihli ve 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nda “Başka bir elektronik veriye eklenen veya elektronik veriyle mantıksal bağlantısı bulunan ve kimlik doğrulama amacıyla kullanılan elektronik veri” (Madde 3/b) olarak tanımlanmıştır.

Elektronik imza kavramı çok genel bir tanım olup kişilerin elle atmış olduğu imzaların tarayıcıdan geçirilmiş hâli olan sayısallaştırılmış imzaları, kişilerin göz retinası, parmak izi ya da ses gibi biyolojik özelliklerinin kaydedilerek kullanıldığı biyometrik önlemleri içeren elektronik imzaları veya bilginin bütünlüğünü ve tarafların kimliklerinin doğruluğunu sağlayan sayısal imzaları içermektedir.

Sayısal imza, imzalanan metine göre farklılık gösterir ve içeriğin matematiksel fonksiyonlardan geçirilerek eşsiz olduğu düşünülen bir değer bulunması sureti ile elde edilir. Yani kişilerin, elle atılan imzada olduğu şekilde tek imzası yoktur; bunun yerine imzalamada kullanılan anahtarları vardır.

E-Yargı uygulamalarının Türkiye örneği olan UYAP’ta devletten-devlete, devletten-vatandaşa ve devletten-özel sektöre bilgi ve hizmet sunumu ve elektronik etkileşim kategorilerinde sunulan hizmetler kolayca fark edilebilmektedir. Bu bağlamda, UYAP bünyesinde toplam altı portal (hizmet kapısı) faaliyet göstermektedir. Bunlar; Vatandaş Portalı, Kurum Portalı, Avukat Portalı, Bilirkişi Portalı, E-Satış Portalı ve UYAP SMS Bilgi Sistemi’dir.

UYAP şemsiyesi altına alınan birimler şunlardır;

a. Adli Yargı Birimleri (Cumhuriyet başsavcılıkları, adalet komisyonları, farklı türde adli mahkemeler ve icra daireleri),

b. İdari Yargı Birimleri (Adalet komisyonları, bölge idare ve vergi mahkemeleri),

c. Devlet Güvenlik Mahkemeleri,

d. Ceza ve Tutukevleri,

e. Adli Tıp Kurumu

f. Diğer Taşra Birimleri (Adalet meslek liseleri, hâkim evleri ve dinlenme tesisleri).

UYAP'tan önce 7-15 gün içerisinde gerçekleşen "talimat, müzekkere ve dosya gönderme" işlemi UYAP'tan sonra 1 dakika içerisinde gerçekleşmektedir.

UYAP Avukat Portalı avukatlara, UYAP üzerinden dava ve icra takibi açabilme, yetkileri dâhilinde sistemdeki vekâletleri bulunan açık ve kapalı dosyaları inceleyebilme imkânı sunmaktadır. Ayrıca bu portal yardımıyla; dava dosyalarından suret almak, sistemdeki dava dosyalarına evrak (mazeret, cevap, vekâlet vb.) gönderebilmek, safahat bilgilerine ulaşabilmek, duruşma günlerini sorgulayabilmek ve internet üzerinden harç ve masraf ödeyebilmek mümkün hâle gelmiştir.

UYAP Avukat Portalı, avukatların cep telefonu ile işlem yapabilmesine yönelik bir mobil adalet uygulaması da içermektedir. Bu bağlamda, UYAP sisteminde 2018 yılı Nisan ayında avukatlara yönelik olarak yeni bir mobil (m-)Adalet hizmeti devreye girmiştir. “CELSE” (Mobil Avukat Bilgi Sistemi), adı verilen bu uygulamayı kullanmak isteyen avukatların, ilk olarak “CELSE” uygulamasını akıllı telefon ve tablet gibi mobil araçlarına yüklemeleri gerekmektedir. Takiben, uygulamaya giriş şifrelerini UYAP Avukat Portal Bilgi Sistemi üzerinden oluşturmaları istenmektedir.

Türkiye’de genelde e-Yargı ve özelde de UYAP sistemi ile ilgili birçok rapor, bildiri ve tez yazılmış olmakla beraber bu konuda yapılmış akademik çalışmalar çok fazla sayıda değildir. Türkan ve Erdinçertürk (2017) de UYAP sistemi hakkında üretilen araştırmalar (tezler, makaleler, bildiriler, ders ve inceleme kitapları vb.) üzerinde yaptıkları incelemede, UYAP konusunda çalışan yetkin akademisyenlerin az, çalışmaların ise hem nicelik hem de nitelik bakımından yetersiz olduğunu saptamışlardır. Bununla beraber, bu konudaki neredeyse bütün literatür, genelde e-Yargının, özelde de UYAP uygulamasının yaygınlaşmasının yargı sistemi üzerindeki etkisinin olumlu olduğu sonucuna varmıştır.

Brezilya e-Yargı sistemi birtakım olumlu sonuçlar doğurmakla beraber bazı sorunlara da yol açmıştır. Olumlu bir sonuç olarak, mahkeme işlemleri hem hızlanmış hem de maliyetler düşmüştür. Adalet hizmetlerine erişim genel olarak geçmişe göre kolaylaşmıştır. Ne var ki, olumsuz bir sonuç olarak, teknolojiye dayalı bu yeni yargı sisteminde sosyo-ekonomik düzeyi düşük grupların sisteme erişiminde bir takım sorunlar yaşandığı tespit edilmiştir.

Rosa, Teixeira ve Pinto (2013), Belçika, Brezilya, Cape Verde, Portekiz ve Singapur’daki e-Yargı uygulamalarını inceleyerek bu sistemlerdeki başarı göstergelerini ve risk faktörlerini tespit etmeye çalışmışlardır: İnceledikleri ülkelerde e-Yargı sistemlerinin başarı göstergeleri olarak; sistemin daha verimli işlemesi, adalet sisteminin daha şeffaf, hesap verebilir ve denetlenebilir bir hâle gelmesi ile yolsuzluğun azalması faktörleri öne çıkmaktadır.

E-Yargı sistemlerinin mevcut durumundan ve teknolojik yönelimlerden hareketle, e-Yargı sistemlerinde gelecekte yaşanması muhtemel değişiklikler bir tanesi dağınık ve yüksek düzeyde güvenli bir kayıt takip teknolojisi olan blokzincir/kayıt zinciri (blockchain) uygulamalarının özellikle adalet sistemlerinin noterlik ayağında kullanılma ihtimali olduğu düşünülmektedir.