Elektronik Devlet: Tanımlar, Kategoriler ve Tarihçe

Devletlerin teknoloji kullanımındaki temel amacı, gerek kendi iç işleyişlerini daha verimli hâle getirmek gerekse de başta vatandaşlar olmak üzere hizmet ettikleri özel sektör şirketleri, sivil toplum kuruluşları ve uluslararası kuruluşlar gibi kamu yönetimi sisteminin bütün aktörlerine/paydaşlarına daha iyi hizmet verebilmektir. Vatandaşlar da gerek merkezî yönetim (Bakanlıklar ve taşra teşkilatı) gerekse de yerel yönetimlerden (Özellikle belediyelerden) hizmet alırken, zaman harcayarak ve mekân değiştirerek kurumun binasına gitmek yerine, daha hızlı, ucuz, kolay ve vatandaş-odaklı hizmet alabilmek için elektronik kanalları giderek daha fazla tercih etmektedir

Elektronik devlet”; temel olarak kamunun hizmet verdiği alanlarda bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılması yoluyla daha şeffaf, vatandaşa daha yakın, daha ucuz ve daha iyi çalışan bir idari yapı olarak tanımlanır.

E-Devletin idari veya kamu hizmeti sunma boyutu, bilgi ve iletişim teknolojilerinin idarede kullanılması yoluyla kamusal bilgi ve hizmetlerin her zaman/sürekli (mesai saatleri ile sınırlı olmaksızın), daha hızlı, etkin, kolay ve vatandaş-odaklı olarak sunulabilmesidir. Burada süreklilikten kasıt, vatandaşların veya kamu yönetimi sisteminden bilgi ve kamu hizmeti alan diğer paydaşların (diğer kamu kurumları, belediyeler, özel şirketler, sivil toplum kuruluşları, vb.) zaman ve mekân sınırlamalarından etkilenmeden istedikleri bilgi ve hizmetlere her zaman ve her yerden erişebilmeleridir.

E-Devlet kavramının siyasi boyutu, bilgi ve iletişim teknolojilerinin idarede kullanılması yoluyla katılım, denetim, şeffaflık ve hesap verebilirlik kanallarını açmak veya mevcut kanalları genişletip derinleştirmektir. 

Kamu kurum ve kuruluşları önce resmî kamu kurum web siteleri (birinci aşama/dalga), sonra mobil platformlardan sunulan hizmetleri (ikinci aşama/dalga) ve günümüzde de resmî sosyal medya sayfaları/hesapları vasıtası ile (üçüncü aşama/dalga) bilgi ve hizmet sunması elektronik devlet kavramının üç aşaması/dalgasıdır.

Aktör-odaklı yani e-Devlet uygulamalarında çeşitli roller oynayan aktörlerin kimler olduğu başlangıç noktası kabul edilerek ve temel alınarak yapılan bir sınıflandırma sonucunda, üç ana tür e-Devlet etkileşiminden söz edilebilir. Bunlar; “devletten devlete” (İngilizcesi “government to government”, kısaltması “G2G”), “devletten vatandaşa” (İngilizcesi “government to citizen”, kısaltması “G2C”) ve “devletten özel sektöre/iş âlemine” (İngilizcesi “government to business”, kısaltması “G2B”) şeklinde adlandırılan e-Devlet etkileşim kategorileridir.

1800’lerde icat edilen ve yaygın bir biçimde kullanılmaya başlanan tren, telgraf ve telefon gibi ulaştırma ve haberleşme teknolojileri, ticari hayatta olduğu kadar idari alanda da çok faydalı olmuşlardır. Örneğin; bu dönemde telgraf ve telefon gibi iletişim teknolojilerinin giderek yaygınlaşan kullanımı sonucunda, askerî ve idari emirleri imparatorlukların başkentlerinden uzak köşelerine geçmişe nazaran çok daha hızlı gönderme fırsatı doğmuştur. Aynı şekilde, imparatorlukların dört bir yanından gelen bilgi ve belgeleri çok daha hızlı ve doğru şekilde alarak başkentlerdeki karar vericilerin dikkatine sunmak mümkün hâle gelmiştir. Böylece bütün bu bilgi ve belgelere dayalı olarak alınan kararlar sonucunda devletler buharlı trenler ve gemiler gibi ulaşım teknolojilerini kullanarak askerî ve sivil personeli imparatorluğun bir noktasından diğerine çok daha hızlı bir şekilde göndermiş ve gelişmelere gerekli müdahalelerde bulunmuşlardır.

İnternet, bilindiği üzere, Amerika Birleşik Devletleri tarafından Soğuk Savaş döneminde askerî amaçlarla geliştirilmiş bir teknolojidir. ABD’de 1950’lerden itibaren, bir nükleer savaş çıkması ve geleneksel iletişim kanallarının savaş hasarı sonucunda çalışamayacak duruma gelmeleri hâlinde ülkedeki sivil ve askerî kurumların ve liderlerin nasıl etkileşimde kalabileceği konusunda çeşitli araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Bu araştırmalar sonucunda dağıtık bilgisayar ağları üzerinden iletişim kurabilmeyi sağlayan ilk internet altyapısı kurulmuştur. Ağırlıklı olarak askerî amaçlarla, askerî bütçeler kullanılarak ortaya çıkan internet, zamanla başta akademik camia olmak üzere ticari aktörlerin ve nihayet halkın kullanımına da açılmıştır.

İlk başta kamu kurumlarını tanıtan broşürlere benzer şekilde durağan/statik bir içeriğe sahip olan kamu kurumlarının resmî web siteleri; posta adresi, telefon ve faks numaraları ile e-posta adreslerinin de web sitesi içeriğine eklenmesiyle beraber daha dinamik ve etkileşime açık bir hâle gelmiştir.

E-Devlet uygulamalarının kamu kurumlarının resmî kurumsal web sitesi kurma ve işletme aşamasından sonra gerçekleşen ikinci gelişme aşaması, aynı hizmet alanında faaliyet gösteren farklı kamu kurumlarının web sitelerinin içeriğinin etkileşime girdiği, arka planda kendi aralarında veri paylaştığı ve karşılıklı bağlantılar (linkler) içermeye başladığı yatay/sektörel bütünleşme aşamasıdır. 

Üçüncü gelişme aşaması olarak, kamu web sitelerinin dikey bir bütünleşmeye giderek bütün kamu kurum ve kuruluşlarının sunduğu bilgi ve hizmetlere tek bir kapıdan (portalden) ulaşılmasını sağlayan bir “ulusal e-Devlet kapısı” kurulması aşaması, e-Devlet bilgi ve hizmet sunumu sürecindeki en son aşamayı/noktayı temsil etmektedir.

Kamu yönetimi disiplininde, “kamu yönetiminin yeniden yapılandırılması”, “kamu yönetimi reformu” ya da “idari reform” olarak adlandırılan olgu, idari sistemlerin her çağın değişen şartlarına ayak uydurabilmesi için yapılması gereken değişikliklerin neler olması gerektiğini, hangi kaynaklardan besleneceğini/ transfer edileceğini ve nasıl uygulanırsa başarılı sonuçlar alınacağını inceleyen bir çalışma alanıdır.

Yeni kamu işletmeciliği hareketi, iki temel hedefe sahiptir: Devletin faaliyet alanını mümkün olduğu kadar küçülterek “minimal/küçük devlet” modelini gerçekleştirmek ve devletin çekilemeyeceği faaliyet alanlarında ise mümkün mertebe özel sektör mantığı ile ve vatandaşları birer müşteri olarak görerek çalışmasını sağlamak.

Yeni kamu işletmeciliği anlayışını benimseyen idari reform hareketlerinin özellikleri, şu şekilde özetlenmiştir:
• “Devlete özel sektör odaklı bir yaklaşım;
• Kamu yönetimine kalite ve performans odaklı bir yaklaşım;
• Kamu sektörünün mal ve hizmet üretiminden mümkün mertebe çekilmesi,
• Kamusal mal ve hizmet üretiminin kalite
yönetimi yaklaşımı odak alınarak özelleştirilmesi ve
• Mümkün olan her durumda, kamu kurumlarının piyasalar ve ticari işletmeler lehine geri çekilmeleri.”

Türkiye Bilişim Derneği (TBD) de e-Devlet uygulamaları alanındaki sorunlar ve başarısızlığın maliyetleri üzerinde durmuş ve “bilişimsizlik maliyeti” kavramını geliştirmiştir. TBD’ye göre bilişimsizlik maliyetinin üç farklı ama birbirini tamamlayan boyutu vardır: İlk olarak, “bitirilmesi gereken sürede bitmeyen ve uzayan e-Devlet projelerinin sebep olduğu zararlar ve getirdiği ek maliyet ile bu uygulamalar bitseydi edinilecek kazançların kaybı” hesaba katılmalıdır. İkinci olarak, “hâlâ teknoloji yoluyla değil geleneksel yöntemlerle iş görülmesinden kaynaklanan kayıplar” öngörülmelidir. Üçüncü ve son olarak, “e-Devlet uygulamalarının getireceği domino etkisi kazançlar ve saklı potansiyellerin kullanılamamasından doğan zararlar” analiz edilmelidir.

Yakınsamanın e-Devlet alanına katkısı, ağırlıklı olarak mobil platformlar üzerinden sunulan bilgi ve hizmetlerin e-Devlet uygulamalarına eklenmesi olarak ifade edilebilir. Elektronik kanallardan sunulan bilgi ve hizmetlere akıllı/mobil telefonlar vasıtasıyla ulaşılabilmesi, başta vatandaşlar olmak üzere hizmet alanları belli bir mekâna bağlı olmaktan kurtararak e-Devlet gelişimini yeni bir aşamaya taşımıştır. Akıllı telefonlar aynı zamanda sosyal medya platformları üzerinden sunulan e-Devlet hizmetlerine de erişimde kullanılan en önemli araçlardan biridir.

Elektronik yönetişim kavramının ilk boyutu, elektronik kanallar vasıtasıyla mevcut kamusal bilgi ve hizmet sunumu sırasında ortaya çıkan yönetim faaliyetlerinde (karar verme, uygulama, değerlendirme, vb.) yönetim sürecinin aktörlerini/paydaşlarını yine elektronik kanallar kullanarak yönetim sürecine katmaktır. Elektronik yönetişim kavramının ikinci boyutu ise, yine elektronik kanallar vasıtasıyla henüz verilmeyen bilgi ve hizmetlerin neler olabileceğine dair görüş ve önerilerin yine çoğunlukla elektronik kanallar vasıtasıyla idareye iletilmesini kapsar. 

Bir ülkedeki tüm vatandaşların teknolojiye erişim ve teknolojiden faydalanma konusunda mümkün olduğu kadar eşit olması, hem bireysel açıdan hem de ülke açısından önemlidir. Bireysel açıdan teknolojiye erişimi ve elde ettiği fayda yükseldikçe vatandaşların hayat kalitesinin artacağı öngörülebilir. Ülke açısından ise bu farklılıkların ve eşitsizliklerin (belki de artarak) devam etmesi, ülkenin bölgesel ve küresel rekabet gücünü aşağıya çekme riskini doğurmaktadır.

Madde 5’te ise evrensel hizmetin kapsamı ve sınırları şu şekilde çizilmiştir:
Evrensel hizmet;
a) Sabit telefon hizmetlerini,
b) Ankesörlü telefon hizmetlerini,
c) Basılı veya elektronik ortamda sunulacak telefon rehber hizmetlerini,
d) Acil yardım çağrıları hizmetlerini,
e) (…)(1) internet hizmetlerini,
f) (Değişik: 5/11/2008-5809/67 md.) Ulaşımı deniz yoluyla sağlanabilen yerleşim alanlarına yolcu taşıma hizmetlerini,

g) (Ek: 5/11/2008-5809/67 md.) Deniz haberleşmesi ve seyir güvenliği haberleşme hizmetlerini, Kapsar.

Evrensel hizmeti yaygınlaştırma hedefi çerçevesinde;
• Bilgi teknolojileri sınıfları kurulması,
• Kamu internet erişim merkezleri (KİEM) kurulması,
• Öğrenme nesnesi alımı,
• Bilgi teknolojileri destekli fen laboratuvarları kurulması,
• İnternet altyapısı olmayan okulların internet alt yapısının kurulması,
• Altyapısı olmayan köylere telefon ve internet hizmeti götürülmesi,
• Kızılay Genel Müdürlüğünün haberleşme ihtiyacının uydu üzerinden karşılanması,
• E-Devlet kapısı ile ilgili faaliyetler,
• Görme engelli bireyler için yön buldurma özelliği olan Gören Göz Projesi ile ilgili çalışmalar ve
• Öğretimdeteknoloji kullanımının yaygınlaştırılması amaçlı FATİH (Fırsatları Artırma veTeknolojiyi İyileştirme Hareketi) Projesi ile ilgili web tabanlı İngilizce dil eğitim sistemi ve multimedya dil sınıfı kurulması ile akıllı sınıfların kurulumu gibi bazı faaliyetler yürütülmüştür.

Evrensel hizmetin sağlanmasında ve bu hususta yapılacak düzenlemelerde aşağıdaki ilkeler göz önüne alınır:
a) Evrensel hizmetten, Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşayan herkes, bölge ve yaşadığı yer ayrımı gözetilmeksizin yararlanır.
b) Evrensel hizmet, fert başına gayrisafi yurt içi hasıla tutarı da göz önünde bulundurularak karşılanabilir ve makul fiyat seviyesinde sunulur.
c) Düşük gelirliler, engelliler ve sosyal desteğe ihtiyacı olan grupların da evrensel hizmetten yararlanabilmesi için uygun fiyatlandırma ve teknoloji seçeneklerinin uygulanabilmesine yönelik tedbirler alınır.
d) Evrensel hizmet, önceden belirlenmiş kalitesi standartlarında sunulur.
e) Evrensel hizmetin sunulmasında ve ulaşılmasında devamlılık esastır.

Teknolojiye erişim ve teknolojiden faydalanma konusunda, erkeklerin kadınlardan, gençlerin yaşlılardan, eğitim düzeyi yüksek olanların olmayanlardan, refah düzeyi yüksek olanların olmayanlardan, kentsel alanlarda yaşayanların kırsal alanlarda yaşayanlardan ve nihayet engeli olmayan bireylerin engellilerden
daha avantajlı olduğunu bilinmektedir.