Bilgi Toplumu ve Özellikleri

Bilgi Toplumuna doğru yaşanan köklü dönüşüm ve sıçrama, farklı bilim insanlarınca değişik kavramlarla tanımlandı. Zira her birinin ilgi ve uzmanlık alanı karmaşık toplumsal bütünün belli yönleriyle daha yakından bağlantılıydı. Örneğin, F. Machlup “Bilgi ekonomisi”; Brzezinski “technetronic” çağ; R. Dahrendorf “post-kapitalism”; A. Etzioni “post-modern” çağ; D. Bell “post- endüstriyel” Toplum; K. Boulding “post-civilized” Toplum; P.Drucker “post-kapitalist” Toplum kavramlarını tercih ederken, U.Porat, ve Y. Masuda ayrı ayrı “Enformasyon Toplumu” kavramını kullanmışlardır. M. Castells ise “ Enformasyon” çağı ve “Ağ (Network) Toplumu” kavramını tercih etmiştir. Ayrıca D.Tapscott “digital “ ekonomi kavramını kullanır.

• İnsan, bilgiyi biriktirebilir; kendi düşüncesi üzerine düşünebilir;
• İnsan bulduğu çözümleri iyileştirebilir, değiştirebilir, yeni fikirler üretebilir. İnsan zihni, doğada kendi içeriği üzerine etkide bulunabilen tek şeydir.
• İnsanlar gelişkin dil kullanımı ile işbirliği içinde ekip olarak düşünebilir.

Buna karşın insana en yakın olan şempanzelerin, öğrendikleri üzerine düşündükleri, bunlar üzerine ekleyip geliştirdikleri ve sosyal grup üyelerine bilinçli olarak aktarıp paylaştıklarına ilişkin kanıtlar yoktur. Davranışları, statik, kısıtlı ve büyük ölçüde kişisel, yani asosyaldir.

İnsanın eşsizliği, bir pentatloncu gibi çok yönlülüğünde gizlidir. Doğada, belli ve tekil alanlarda insandan daha iyi durumda olan canlılar var. Ancak aynı anda arka arkaya hem koşan, hem yüzen, hem de ağaca tırmanan sadece insandır. Üstelik bütün yaptıklarını gidip anlatmak; empati, dayanışma, acıma ve aşk gibi derin duygular yaşamak insanları çok farklı kılar. Bu farklılık dil ve sosyal iletişimle olur; ayrıca insan, bilinç ve önsezi sahibidir. İşte değinilen bu özellikleri ile insan, doğada farklı bir konumdadır.

İlkel insanının doğaya egemenliği, iki önemli gelişme ile başlar: homo-erectus olarak iki ayak üstünde yürümesi; el ve parmaklarını doğaya müdahale yönünde kullanması.

İnsan aklının yeniden, ikinci kez keşfi, yeniden doğuş anlamına gelen Rönesans ile gerçekleşti. Rönesans, insan aklının, sadece kötüye ve günaha değil; iyiye ve güzele de çalıştığı, ilk çağın geometri bilgisinin uzantısı olarak mimarlık ve güzel sanatlarda yaratılan eserlerle sergilendi. Rönesansı yaratan İtalyan kentlerinde ilk çağ ve bilgelik yeniden keşfedildi. İnsanlık, dinsel iktidarın dayattığı zihinsel kalıplardan özgürleşerek, insan düşüncesinin yaratıcılığını ve doğaya üstün gelme mücadelesini yeniden keşfetti. 14. yy sonlarında başlayıp,15.yy’de gelişip, 16.yy’ye uzanan Rönesans düşüncesinde aklın yeniden keşfi, aynı zamanda insanın ve hümanizmanın keşfi anlamına geliyordu. “İnsan isterse her şeyi yapabilir” (L.B. Alberti) tümcesi, Rönesansın ideal insanını ifade ediyordu. Alberti ve L. de Vinci gibi yaratıcı ve çok yönlü insanlar en belirgin örneklerdi. Rönesans düşüncesiyle, yerküre merkezli evren düşüncesinden, Kopernik’in (1473-1543) Güneş merkezli evren anlayışına geçildi. Keepler, Galilei ve F.Bacon Rönesans düşüncesinin yaratıcılarıydı. Bu gelişmelere paralel olarak 16. yy’nin ilk çeyreğinde batı kilisesinde, Martin Luther ve Jean Calvin’in önderliğinde, dinsel devrimin gerçekleşme süreci yaşandı. Rönesansın getirdiği düşünceler, 17. yy felsefi düşünceleri içinde, derlenip toparlanıp sistemleştirildi. Bu süreci yaratan düşünürlerin başında Descartes, Th. Hobbes, Leibniz, Spinoza gibi ünlü düşünürler gelir.

Fransa’da Voltaire, J.J. Rousseau ve Ansiklopedistler; İngiltere’de Newton’un Mekaniğin yasalarıyla ilk bilimsel devrimin ilkelerini ortaya koyması yanında, J.Locke ve D.Hume gibi düşünürlerle, Almanya’da Leibniz, Wolff ve nihayet Kant aydınlanmanın düşünür ve filozofları olarak, doğa ve evrenin akıl yoluyla kavranabileceğini, açıklanabileceğini ve bu yolla insanların özgürlük ve mutluluğa erişebileceğini savundular.

Sanayi toplumunun temelinde, doğa ve evrenin işleyiş yasaları olarak, akıl ürünü, nedenselliğe dayalı Newtongil mekanik mantık ilişkileri yatar. Newton’un Principia (1687) adlı eseri Mekaniğin 3 temel yasası ile bilim tarihinde ilk bilimsel devrimi ve İlk bilimsel paradigmayı ortaya çıkardı. Artık insanlık, doğanın işleyiş yasalarını aklı ile bilimsel yasalar olarak açıklıyor; onun işleyiş tekniğini keşfediyor ve yaşamına teknoloji olarak uyguluyordu. Çağ artık insan aklının ürünü olan bilim ve teknoloji çağıydı. Toplumsal değişim ve yenilenmeler bunlar üzerine oturuyordu. Newton yasaları, doğanın mekanik işleyişini açıklayan doğa yasalarıyla, tüm bilimlerin anası olarak mekanik bilimin doğmasını sağladı.

Newton Fiziğinin F. Bacon’ın öncülüğünü yaptığı tümevarımcı /deneyci yöntem ile Descartes’ın temsilciliğini yaptığı analitik/matematiksel yöntemin sentezini görürüz.

Açık bilgi kitap, kaynak, belge, rapor ve veri tabanlarında işlenip kaydedilerek aktarılabilen bilgidir. Örtük bilgi ise, çalışanların beyninde uzmanlık bilgisi olarak var olan bilgidir. İnsanlar bunun ancak bir kısmını açık bilgiye dönüştürerek başkasına aktarabilir. Örtük bilginin belge ve kayıtlara geçirilebilmesi zor olduğu için ancak birlikte çalışanlar zamanla bunu öğrenip içselleştirebilirler. Bununla birlikte öğrenme sürecinde örtük ve açık bilgi birbirine dönüşerek gelişir.

Bilgiye uzanan yolda önce sinyaller ve duyumlar yer alır. Bunların derlenip toparlanması “verileri” oluşturur. Veriler potansiyel enformasyonlardır. Veriler, nicel sayılar veya nitel özellikler ve değer yaratma aşamasında olmayan olgulardır. Daha doğrusu enformasyonun ham maddeleridir. Verilerin işlenmesinden enformasyon üretebiliriz. Veriler belli bir çevrede, belli gruplandırma ve hesaplar yaparak düzeltme ve ilişkilendirmeler yoluyla enformasyona dönüştürülür. Ancak bu şekilde elde edilen enformasyonlara bilişsel bir çerçeve çizerek ya da bağlam oluşturarak bilgiye dönüştürülebilir. Enformasyon bilişsel içerik kazanarak değer yaratma özelliği kazanır. Enformasyon; anlam, içerik ve işe yararlığı açısından kişisel algı ve değerlendirme sürecinden sonra bilgiye dönüşür.

Bir sistem analizde temel unsurlar olarak;

• Sistem bütünü,
• Sistem unsurları (elemanları),
• Unsurlar arası bağlantılar (ilişkiler),
• Açık sistem olarak çevre ile ilişkileri ve
• Sistemin davranışı gündeme gelir.

• Mal ve hizmetlerin üretim, dağıtım ve tüketimi yoluyla insan ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik işlevler, ekonomiktir.
• İnsanlar ve insan grupları arasındaki ilişki ve bir arada yaşama ihtiyacını karşılama işlevi sosyaldir. Sosyal ağlar, insan grupları arasındaki bütünleşmeyi sağlar.
• Yaşamı kolaylaştırabilmek için bir araya gelmiş insan topluluklarının yönetimi ve ortak amaçları gerçekleştirmeye yönelik işlevler politiktir.
• İnsanlar psikolojik doyuma ihtiyaç duyarlar ve bunu sağlayan yaşam unsurlarını korumak isterler. Onlarla duygusal bağları vardır. İnsanın bu ihtiyaçlarını karşılama işlevi kültüreldir.
• Doğa ile ilişkisinde insan, ona egemen olma ihtiyacı duyar. Bu ihtiyacı karşılama işlevi bilgi birikimiyle oluşan teknolojiye aittir. Teknoloji üretmek bilimsel yöntemlerden geçer. Teknolojik paradigmadaki kaymalarla, insanın doğa ve evren algısı değişir. Bilim ve teknolojide yeni yöntemler devreye girer; ekonomik ilişkiler daha üst düzlemlere taşınır.

• Bilimsel-Teknolojik alan; mekanik düşünce ve teknolojilerden atom altının çoklu ağ etkileşimine dayalı kuantum düşüncesiyle doğrusal olmayan, organik işleyişli karmaşıklık teorilerine;
• Ekonomik alan; atomik ve mekanik kapitalist piyasa ekonomisinden, ağ etkileşimi içinde işleyen bilgi ekonomisine;
• Politik alan; bireycilik yerine grupsal çıkarların yapılandırdığı, sivil toplum kuruluşlarıyla, parlamenter demokrasiden, tabandan başlayan katılımcı demokrasiye;
• Sosyal alan; bağımsız-bağlantısız bireysellikten, işbirliğine dayalı, sosyal ağlarda şekillenen sinerjik toplumsal yapılanmaya,
• Kültürel alan; kapalı-mutlakçı kültürel değerlerden, farklılıkların hoşgörü içinde algılanması gerektiği kozmopolit kültürel çeşitliliğe;
• Küresel alan; ulusal şirket ve ilişkiler yerine transnasyonel şirket ve kurumların (küresel blokların) oluştuğu çok kutuplu bir küresel yapılanmaya yöneldi.

Bilgi toplumunu yaratan teknolojiler arasında mikroelektronik, mikrobiyoloji, yeni malzemeler, nano teknoloji ve teknolojide yeni beklentiler sayılabilir.

Bir robotta 3 temel nitelik beklenir.

• Aritmetik hesaplar yapabilen hafızaya sahip olma, öğrenme, ayırt etme gücü, “çıkarım yapma” yeteneği şeklinde bir yapay zeka;
• Ağırlık, büyüklük, sıcaklık, ses, şekil, renk, tat, v.b. özellikleri algılayan bir “algılama elemanı” ve
• El, parmak, kol, ayaklar ve benzeri etkin bir mekanik elemandan oluşur.

Böylesi bir sistemin etkinliği için:

• Etkin bir ağ-iletişim altyapısının mekânsal özelliklere göre yapılanması,
• Buna paralel  olarak   bilimsel bilginin toplanması, işlenmesi, paylaşımı, iletimi ve kullanımını sağlayan yatay örgütlenmenin yaygınlığı,
• Etkin bir eğitim ve öğrenim sistemini ömür boyu öğrenim için devreye sokan örgütlenme, kurumsallaşma ve işleyişinin oluşturulması,
• Yenilik üreten, Ar-Ge, teknopark ve üniversitelerin etkin işbirliği içinde devreye girmesi,
• Küresel bağlantıları güçlü bir ulusal yenilik sisteminin yaratılması,
• Bilgi çağının  kültür,  değer ve davranışlarını özümsemeye dayalı örgüt kültürünün kurumsallaşması,
• Toplumda, her sosyal birimin kendi içinde ve dışında, etkin işbirliğini sağlamaya yönelik açık, paylaşımcı ve katılımcı sosyal örgütlenme ve yapılanmanın devreye girmesi gerekir.

Bilgi toplumunda yeniliklerin, her alanda, özellikle de bilgi ve teknoloji üretiminde sürekli olması nedeniyle, verimlilik, hız, kalite, esneklik, çeşitlenme ve farklılaşma, yerel ve küresel rekabet ile bağlı ve destek endüstriler arası dayanışmanın getirdiği ortaklaşa rekabet ekonomik faaliyetin niteliklerini belirliyor.

• Bölgenin heterojen yapılanışı,kentlerin zaman boyutu içindeki tarihsel gelişme düzey ve potansiyelleri,
• İçerik olarak bu tarihsel birikime bağlı olarak kentlerdeki ekonomik aktivitelerin, kültürel dokuların ve sosyal yapıların birbiriyle karşılıklı ilişki yoğunluğu,
• Kentler arası ağ etkileşiminin içeriğiyle birlikte ulaştığı düzey (insan, sermaye, mal hizmet, bilgi, haberleşme - iletişim ilişkisi ve kültürel bütünlük, davranışsal özellikleri,
• Kentlerde, Ar-Ge birim, teknoloji ve eğitim kurumlarının ve tekno-parkların ulaştığı etkinlik düzeyi ile bunun sağladığı kentsel imaj, rekabet ve cazibe avantajı,
• Kentin kendi altyapısının(doğal,  maddi,  personel, kurumsal, teknolojik) birlikte varlığı ve karşılıklı etkileşim paradigması içinde birbiriyle sürekli karşılıklı etkileşimin yarattığı kentsel gelişme dinamiği. Bu nedenle; kentsel sistem, kentsel yapı ile bu sistem ve yapılanışın içeriğine göre kentsel süreçler olarak toplumsal süreçlerin şekillenişi.
• Karşılıklı etkileşimin yarattığı sinerjik ortamın bir “mükemmeliyet ortamı” ve iklimi yaratması.

Yenilikçi kentsel gelişmenin sürdürülebilirliği,

• Esnekliği ile değişime uyum sağlayan açık kentler;
• Dinamiği ile yeni kentsel yapılanmalar ve
• Açık ve esnek kent sistemleri içinde yaratılan dinamik süreçlerin belirlediği kentsel vizyoner strateji ve politikalar gerektirir.

Bilgi toplumunda her alanda yaşanan hızlı değişim, çeşitlenme ve belirsizlik, insanların ve toplumların risk algısını artırmıştır. Köklü dev şirketlerin, yenilikçi küçük şirketlerce kolayca ortadan silinebilmesi, işletmelerin risk algısını yükseltirken bilgi güvenliği ve özel hayatın gizliliği alanında yaşananlar toplumda herkesin ve her kesimin risk algısını artırmıştır. Özel hayatın gizliliği giderek tehdit altına girmiş bulunuyor. Diğer yandan, yeni teknolojilerin yarattığı hız ve otomasyon, teknolojik işsizliğe yol açarken işsizlik tüm toplumların gündeminde ilk sıraya yükseldi. Ayrıca iletişim, medya ve bilişim ağlarının sağladığı bilgi ve akışkanlık, nüfus ve göç hareketlerini tetiklerken önemli sosyal sorunları beraberinde taşıyor. Her ülkede büyük kentlerde yoğunlaşan nüfus, megapollerin sosyal ve altyapı sorunlarının büyümesine yol açıyor. Bilginin önemli bir güç ve iktidar kategorisi olması; ayrıca diğer “güç ve iktidar” kategorileri olan politik ve ekonomik güçle bütünleşme eğilimi, ülkelerdeki güç, iktidar ve servet dağılımının bozulmasına veya bunların diğer kesimler aleyhine kullanımıma kaynaklık etmektedir. Bilgi toplumunda multimedyanın öne çıkması, kontrolsüz, açık bilginin kolayca aktarılabilirliği, kişisel, grupsal ve politik amaçlar için kullanılabilirliği, gerçekleri saptıran ve yanıltıcı veya ekonomik ve toplumsal değeri ve yararı olmayan enformasyon kirliliğine yol açabilir. İnternet ağları, bir yandan uzaktaki insanlar arasında iletişim ve işbirliği sağlarken; diğer yandan soğuk camın karşısında oturmaya mahkûm etmekte ve insanı psikolojik yalnızlığa itmektedir. Taşınabilir bilgisayarlar bizim refakatçimiz olduğu sürece iş, aile ve serbest zaman ortamı rahatça ortadan kalkabiliyor. Bu durumun aile ilişkilerine ve insan mutluluğuna yansıması yeni sorunlar üretmeye, örneğin evlilik birliğinin bozulması ve ayrılıkların artmasına yol açan nedenlerden birisi olmaya adaydır. Multimedyanın etkinsiz kullanımı ile çocukların gelişimini olumsuz etkileyecek yayınlardan korunması önemli bir sorundur. Multimedya sektörünün bilgi aktarma, haber verme ve eğitim amaçlı olmaktan çok, ülkemizdeki her kanalda yaşanan çöp çatan kulüplerine dönüşmesinden, bilgisayar ve TV’deki porno ve şiddet içeren film gösterimine kadar uzanan etkinsiz ve zararlı kullanımı, bilgi çağının yine olumsuzluk hanesine yazılacak gelişmeler arasındadır.

Yirminci yüzyılın başında başlayıp ilk çeyreğinde şekillenen kuantum devrimi, bilime yeni bir anlayış, yeni bir bakış açısı getirerek, doğa ve evrenin algılayış, analiz ve araştırma yöntemlerinin İkinci Bilimsel Devrim olarak, değişmesine neden oldu. Bu gelişme, hem doğa bilimlerinin, hem de sosyal bilimlerin araştırma yöntemlerini değiştirdi. Gerek termodinamiğin mekanik düşünceye sığmayan bulguları, gerekse Einstein’ın İzafiyet Teorisi ile başlayıp; parçacık fiziğinde gündeme gelen gelişmeler, yeni paradigmanın yolunu açtı. Mekanik anlayışta, sürpriz ve düzensizlik içermeyen doğa anlayışı bu kez dinamik işleyişe yöneldi. Atomdan atom altının yapı ve işleyişini çözümlemeye yönelen bilim anlayışı gelişti. Yeni bilim anlayışı, klasik standart ve mekanik etkileşim algısından; süreksizlik, belirsizlik ve olasılık öğelerinin geçerli olduğu dinamik bir etkileşim sistemine oturtuldu. Ancak bu durumda karşımıza çıkan sistem ve süreçlerin karmaşıklığı ile çok yönlülüğü, değişik yönlerden, relativite (görelilik kuramı), kaos kuramı, karmaşıklık kuramı gibi yaklaşımların doğmasına neden oldu. Böylece, mekanik düşüncedeki doğal denge durumundan; doğadaki veya toplumsal olay ve süreçlerdeki kaotik, dinamik, çok yönlü ve karmaşık durumların varlık ve analizine yönelim gerçekleşti.