BESLENMENİN TEMEL İLKELERİ

Enerji üretiminde karbonhidrat ve yağlardan sonra üçüncü basamakta yıkıma uğrayan ve enerji kaynağı olarak kullanılan başlıca moleküller proteinlerdir.

Günlük protein gereksinimi sağlıklı insan için günde kilogram başına 0.8-1.0 gramdır.

Elzem aminoasitlerce zengin besinlere özellikle 2-5 yaş grubu çocuklarında daha fazla ihtiyaç duyulur.

Lipitler, hidrolitik parçalanma sonucunda hidroliz olanlar ve olmayanlar olarak iki grup altında incelenebilirler. Hidroliz olan lipitlerin bileşenleri, birbirlerine ester bağlarıyla bağlıdır ve enzimatik veya kimyasal yolla kolay parçalanırlar. Hidroliz olmayan lipitler ise alkanları ve karotenoidleri içeren hidrokarbonlardır. Lipit alkolleri de hidroliz olmazlar.

Lipitler yakıldığında, aynı miktardaki karbonhidrat veya proteine göre daha fazla enerji üretirler. 1 gram lipit, yaklaşık 9 kilokalori enerji verir.

Organizmanın faaliyetlerini sürdürülebilmek için sınırlı miktarlarda ihtiyaç duyduğu yaşamsal organik maddelere vitamin denir.

Bir aminoasit molekülünün karboksil grubu ile diğer bir aminoasit molekülünün amino grubu, enzimatik reaksiyonla aralarında bir peptit bağı oluştururlar. Bu yolla 2 ila 20 aminoasidin birbirine bağlanarak oluşturduğu moleküllere peptid, daha büyük ve uzun zincirli moleküllere ise polipeptid veya protein adı verilir.

Proteinler, vücutta organizmaya özel görevleri üstlenen moleküllerdir. Yapıtaşları olan aminoasitler, yapılarında bir amino, bir karboksil ve bir yan zincir grubu taşırlar. Aminoasitler, birbirleri arasında, sahip oldukları amino ve karboksil grupları üzerinden oluşan bağlarla birleşerek peptidleri, peptidler de proteinleri oluştururlar. İnsan vücudunda protein yapımında görev alan 21 proteinojenik aminoasit vardır. Bunlardan 12 tanesi vücut tarafından üretilebilirken 9 tanesinin beslenme ile alınması zorunludur. Proteinler çok çeşitli kimyasal yapılarda olabilmekle birlikte yapısal özellikleri bakımından dört farklı düzeyde incelenirler. Proteinler vücutta birçok görevi üstlenirler. Organların oluşumu, yapısal tamlığı, fonksiyonel olarak düzgün çalışması, yenilenmesi ve büyüme, proteinler ile gerçekleşmektedir. Kısaca organizmayı, kendine özgü dengesi içerisinde çalışabilir tutan ve canlılığını sürdürebilmesini sağlayan en önemli bileşikler proteinlerdir.

Lipitler metanol, kloroform, eter ve benzen gibi organik çözücülerde kolaylıkla çözünen, suda çok az çözünen veya hiç çözünmeyen biyolojik kaynaklı, büyük moleküllü maddelerdirler.

Polisakkaritlerden nişasta; tükürük salgısında ve ince bağırsaklarda bulunan amilaz ile glukoza parçalanır ve emilir. Ancak selüloz veya pektin gibi karbonhidratlar, ince bağırsakta sindirim enzimleri tarafından parçalanamazlar ve bu nedenle kalın bağırsağa ilerlerler. Kalın bağırsakta bakteriler tarafından gerçekleştirilen belirli miktardaki parçalanma ardından sınırlı olarak emilirler. Sindirilemeyen kısım ise daha çok bağırsak hareketlerini kolaylaştırıcı etki gösterir ve kabızlık, bağırsak tembelliği gibi hastalıklarda destekleyici özellik gösterir. Halk arasında lifli gıda denilen besinlerde bu tip bileşenler çoktur. Günlük karbonhidrat gereksinimi konusunda varılmış ortak bir karar yoktur. Genel bir yaklaşım olarak günlük enerji ihtiyacının yaklaşık yarısının karbonhidratlardan elde edilmesinin uygun olduğu kabul edilmektedir. Karbonhidratların aşırı alımında birey tarafından yeterli enerji sarfiyatı yapılmazsa vücuttaki şeker dengesi bozulabilmekte, yağ olarak depolanan karbonhidratlar obezite ve diyabet hastalığı gibi metabolik sendrom kapsamında değerlendirilen tablolar yaratabilmektedir. Birçok hayati organın çalışması için gerekli en önemli enerji kaynağı glukozdur. Eksikliğinde koma ve ölüme varabilecek ileri düzeyde rahatsızlıklar görülebilir. Monosakkaritlerden riboz özellikle çeşitli nükleik asitlerin yapısında yer aldığı için önemli bileşiklerden biridir.

Organizmanın yaşamsal faaliyetlerini sürdürülebilmek için az miktarda ihtiyaç duyduğu organik maddelere vitamin denir.

A vitamini özellikle deri, kemikler ve üreme organlarıyla, gebelerde fetüsün sağlıklı gelişimi ve gece görüşü için gereklidir. Eksikliğinde gece körlüğü, gözlerde kuruluk ve enfeksiyon, cilt hastalıkları ve büyüme geriliği görülebilir.

D vitamini eksikliğinde kemiklerde eğrilik (raşitizm) ve kırılganlık meydana gelmektedir.

Disakkaritler, iki monosakkarit molekülünün birleşmesi ile meydana gelen karbonhidratlardır. Bunlara en önemli örnekler sakkaroz (sukroz), maltoz ve laktozdur. Laktoz, sütte bulunan bir bileşiktir ve yapı itibariyle bir molekül glukoz ile bir molekül galaktozdan oluşur. Sofra şekeri olarak da bilinen sakkaroz (sukroz) ise bir molekül glukoz ile bir molekül fruktoz oluşmuştur. Maltoz ise iki molekül glukozdan oluşmuştur.

Proteinler, vücudumuzda gerçeklesen tüm süreçlerin temelinde yer alan kompleks yapıdaki büyük molekülerdir. Tüm organların oluşumu, yapısal tamlığı, fonksiyonel olarak düzgün çalışması, yenilenmesi ve büyüme, proteinler ile gerçekleşmektedir. Farklı canlı türleri arasında benzer proteinler olmakla birlikte vücut dokularının ana yapıtaşı olmakla beraber enerji kaynağı olarak da kullanılmaktadır.

Proteinlerin yapıtaşları aminoasitlerdir. Aminoasitlerin her biri, yapısında bir amino, (-NH2) bir karboksil (-COOH) ve yapısı her birinde farklı olan bir yan zincir grubu ta-sırlar. Bir aminoasit molekülünün karboksil grubu ile diğer bir aminoasit molekülünün amino grubu, enzimatik reaksiyonla aralarında bir peptit bağı oluştururlar.

İnsan vücudu ise 22 çeşit aminoasitten 21 tanesini biyolojik faaliyetleri için kullanır. Bunlardan on ikisini kendi üretebilmektedir; bunlar alanin, arjinin, asparajin, aspartik asit, glutamik asit, glutamin, glisin, prolin, selenosistein, serin, sistein ve tirozindir. Ancak geri kalan dokuz tanesi beslenme yoluyla alınmak zorundadır. Beslenme yoluyla dışarıdan alınması zorunlu olan bu dokuz aminoasite elzem (esansiyel, eksojen) aminoasitler denir. Bunlar fenilalanin, histidin, izolösin, lösin, lizin, metiyonin, treonin, triptofan ve valindir.

Günlük protein gereksinimi sağlıklı insan için günde kilogram basına 0.8-1.0 gramdır. Bu değer, süt çocuklarında ve çocuklarda günde 2 gram, yaşlılarda ise 1.2 gram düzeyindedir. Elzem aminoasitlerce zengin besinlere özellikle 2-5 yas grubu çocuklarında daha fazla ihtiyaç duyulur.

Lipitler beslenme yoluyla alınan önemli bir enerji kaynağıdır. Lipitler yakıldığında, aynı miktardaki karbonhidrat veya proteine göre daha fazla enerji üretirler. 1 gram lipit, yaklaşık 9 kilokalori enerji verir. Lipitlerin bir başka görevi de izolasyondur. Hayvanlar âleminin gelişkin üyelerinde doğal yağlar, derialtı dokularda ve çeşitli organların etrafından yer alarak mekanik ve termal izolasyon sağlamaktadırlar. Ayrıca hücre zarının ana bileşenlerinden olan lipitler, hücreleri de çevresel mekanik ve elektriksel etkileşimlerden korurlar. Lipit zarların geçirgenliğe karsı oluşturduğu direnç, iyonlar tarafından hücre zarı potansiyelinin yaratılmasını sağlar. Steroidlerin, ekosanoidlerin ve fosfolipitlerin bazı metabolitlerinin sinyal üretme fonksiyonu vardır. Çeşitli lipitler proteinlerin hücre zarına bağlanması için birer çapa görevi görürler. Ayrıca bazı lipitler enzimatik reaksiyonlar için çeşitli kofaktörler üretirler.