BESLENMENİN TEMEL İLKELERİ

Proteinler, vücudumuzda gerçeklesen tüm süreçlerin temelinde yer alan kompleks yapıdaki büyük molekülerdir. Tüm organların oluşumu, yapısal tamlığı, fonksiyonel olarak düzgün çalışması, yenilenmesi ve büyüme, proteinler ile gerçekleşmektedir. Farklı canlı türleri arasında benzer proteinler olmakla birlikte vücut dokularının ana yapıtaşı olmakla beraber enerji kaynağı olarak da kullanılmaktadır.

Proteinlerin yapıtaşları aminoasitlerdir. Aminoasitlerin her biri, yapısında bir amino, (-NH2) bir karboksil (-COOH) ve yapısı her birinde farklı olan bir yan zincir grubu ta-sırlar. Bir aminoasit molekülünün karboksil grubu ile diğer bir aminoasit molekülünün amino grubu, enzimatik reaksiyonla aralarında bir peptit bağı oluştururlar.

İnsan vücudu ise 22 çeşit aminoasitten 21 tanesini biyolojik faaliyetleri için kullanır. Bunlardan on ikisini kendi üretebilmektedir; bunlar alanin, arjinin, asparajin, aspartik asit, glutamik asit, glutamin, glisin, prolin, selenosistein, serin, sistein ve tirozindir. Ancak geri kalan dokuz tanesi beslenme yoluyla alınmak zorundadır. Beslenme yoluyla dışarıdan alınması zorunlu olan bu dokuz aminoasite elzem (esansiyel, eksojen) aminoasitler denir. Bunlar fenilalanin, histidin, izolösin, lösin, lizin, metiyonin, treonin, triptofan ve valindir.

Günlük protein gereksinimi sağlıklı insan için günde kilogram basına 0.8-1.0 gramdır. Bu değer, süt çocuklarında ve çocuklarda günde 2 gram, yaslılarda ise 1.2 gram düzeyindedir. Elzem aminoasitlerce zengin besinlere özellikle 2-5 yas grubu çocuklarında daha fazla ihtiyaç duyulur.

Lipitler beslenme yoluyla alınan önemli bir enerji kaynağıdır. Lipitler yakıldığında, aynı miktardaki karbonhidrat veya proteine göre daha fazla enerji üretirler. 1 gram lipit, yaklaşık 9 kilokalori enerji verir. Lipitlerin bir başka görevi de izolasyondur. Hayvanlar âleminin gelişkin üyelerinde doğal yağlar, derialtı dokularda ve çeşitli organların etrafından yer alarak mekanik ve termal izolasyon sağlamaktadırlar. Ayrıca hücre zarının ana bileşenlerinden olan lipitler, hücreleri de çevresel mekanik ve elektriksel etkileşimlerden korurlar. Lipit zarların geçirgenliğe karsı oluşturduğu direnç, iyonlar tarafından hücre zarı potansiyelinin yaratılmasını sağlar. Steroidlerin, ekosanoidlerin ve fosfolipitlerin bazı metabolitlerinin sinyal üretme fonksiyonu vardır. Çeşitli lipitler proteinlerin hücre zarına bağlanması için birer çapa görevi görürler. Ayrıca bazı lipitler enzimatik reaksiyonlar için çeşitli kofaktörler üretirler.

Karbonhidratlar temel beslenme ürünlerinden biridir ve kullanım miktarı ve sıklığı olarak en önemli enerji kaynağıdır. Yalnızca sindirilerek yaşamsal döngüye katılanlar değil, aynı zamanda sindirilemeyenler de çeşitli özelliklerinden dolayı dengeli bir diyet açısından önem taşır.

Genel bir terim olarak karbonhidratlar, monosakkaritleri, disakkaritleri, oligosakkaritleri ve polisakkaritleri temsil ederken, ayrıca bu bileşiklerden çeşitli yollarla elde edilen türevler de bu grup altında incelenebilmektedir

Monosakkaritler doğal olarak özellikle meyvelerde, sebzelerde ve balda bulunur. Bunun dışında pekmez ve mısır şurubu gibi tatlı lezzetli birçok besin maddesinde bulunmaktadır. Bitkisel kaynaklarda bolca bulunmasının temel nedeni fotosentez yoluyla yüksek oranda üretilmesidir. Fruktoz, özellikle tatlılık değeri yüksek olduğu ve mısırdan ucuz yollarla üretilebildiği için birçok islenmiş besin maddesinin yapısına katılır. Oligosakkaritlerden bir trisakkarit olan rafinoz ve tetrasakkarit olan stakiyoz fasulye, kabak, brüksel lahanası, kuşkonmaz gibi sebzelerde bulunur. Polisakkaritlerden nişasta çoğunlukla buğday, pirinç, mısır, patates ve kuru baklagillerde bulunurken selüloz ve benzerleri hemen hemen her sebzenin yapısında yer alır. Nişasta bitkilerde karbonhidratların depolanmış formudur ve genellikle beslenme ile alınan karbonhidratın %80’ini oluşturur.

Genellikle niasin veya nikotinik asit ya da (PP) olarak bilinen bu bileşik suda çözünen, yüksek sıcaklık, ışık, asit, baz ve oksidatif ortamlara dirençli bir yapıya sahiptir. Pişirme ile besinlerden kaybı düşük düzeydedir. Genellikle karbonhidrat, yağ ve protein metabolizması için gereklidir. Eksikliğinde sinir sistemi, sindirim sistemi ve cilt bozuklukları görülür.

Beslenme, insanın büyüme, gelişme, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için gerekli olan ögeleri, yiyecekler ile vücuduna alıp, kullanabilmesidir. Beslenme karın doyurmak ya da açlık duygusun bastırmak da değildir.

Yetersiz Beslenme; besin ögelerinin vücudun gereksinmesi düzeyinden az alınması söz konusudur. Dengesiz Beslenme durumunda ise bazı besin ögeleri gereğinden fazla alınır.

Çözüm: Toplumda yetersiz ve dengesiz beslenmenin nedenlerinden birkaç grup altında toplamak mümkündür. Bunlar:Çözüm: Toplumda yetersiz ve dengesiz beslenmenin nedenlerinden birkaç grup altında toplamak mümkündür. Bunlar:- Besin üretimi, dağıtımı ve teknolojisinde yetersizlik ve düzensizlikler,- Satın alma gücünün yetersizliği ve dengesizliği,- Kültürel etmenler ve eğitim yetersizliği,- Aile kalabalığı,- Çevre koşullarının sağlık kurallarına uygun olmaması sayılabilir.
Toplumda beslenme bilgilerinin eksikliği ve yetersizliğinin de önemli faktörler arasında yer aldığını görebilmek mümkündür.

Yetersiz ve dengesiz beslenen kişiler;

- Ağır ve isteksiz hareketler

- Sağlıksız genel görünüşe (aşırı zayıf veya şişman)

- Pürüzlü, kuru, sağlıksız cilt yapısına

- Sık sık baş ağrısından şikâyet eden

- İştahsız, yorgun, isteksiz bir yapıya sahiptir.

“Yeterli beslenme” genellikle vücudun çalışmasını sürdürebilmesi için yanı sıra bütün besin ögelerinin gereken miktarda sağlanması olarak ifade edilmektedir. Gereğinden az ya da çok besin tüketilmesi, sağlık sorunları oluşturduğundan dengesiz beslenme olarak tanımlanmaktadır.

Toplumun mutlu, huzurlu olabilmesinin en önemli koşullarından bir tanesi sağlıklı beslenme bilinç düzeyinin üst seviyelere taşınabilmesi ile mümkündür. Sağlıklı beslenme kurallarının aileden başlayarak öğretilmeye başlanması gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında beslenme eğitiminin ne kadar önemli olduğu bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Sağlıklı bireyler, sağlıklı toplumları oluştururlar. Sağlıklı olabilmenin ön koşulu ise, bu konuda bilgi sahibi olabilmektir. En küçük birimimiz olan aileden başlayarak, eğitim hayatımız boyunca beslenme eğitiminin verilmesi en doğru kararlardan bir tanesi olacaktır. Bazı besinler gerekli miktarlar açısından zengin, bazıları ise fakirdir. Besin gerekmektedir. Yanlış pişirme yöntemini uygulamak, o besin ögesinin yok olmasına neden olabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında sağlıklı beslenebilmek ve sağlıklı yaşayabilmek için hangi besinlerin ne miktarda tüketileceğini bilmek yeterli değildir; aynı zamanda doğru pişirme yöntemlerini de bilmek ve uygulamak gereklidir.

Besin öğesi; vücutta görevleri olan moleküler olarak tanımlanmaktadır. Besin ögeleri; protein, karbonhidrat, yağ, vitamin, mineral ve su gibi kimyasal bileşiklerdir.

Suda eriyen vitaminler:  C vitamini ve B grubu vitaminleridir. Yağda eriyen vitaminler ise; A vitamini, D vitamini, K vitamini ve E vitaminidir.

Günlük yiyeceklerde yeterli miktarlarda bulunduğundan, yetersizlik belirtilerine pek fazla rastlanmamaktadır. Ancak, anemi (kansızlık), kalp kaslarında kanama, sinir-kas sisteminde yetersizlik, yorgunluk gibi belirtiler görülebilmektedir. Özellikle tahılların embriyo kısımları, bitkisel yağlar, fındık, fıstık, badem gibi yağlı tohumlar, yumurta, karaciğer ve yeşil yapraklı sebzeler E vitamini bulundururlar. A ve C vitaminlerinin kaybolmasını önlemeye yarayan vitamindir. En iyi antioksidanlardan olan E vitamini, bağışıklık sisteminin aktivitesi için gereklidir. E vitamini ayrıca virütik hastalıklara karşı bağışıklık sistemini geliştirir ve göz sağlığı için yaşamsal önem taşır. Yaşlanmaya karşı koruyucu olan bu vitamin, serbest radikallerin, dokular, deri ve kan damarlarında oluşan olumsuz etkiyi de önlemekte faydalıdır.

B₁₂Vitamini (Kobalamin): Sindirimde, alyuvaların gelişmesinde, nükleik asitlerin ve birçok proteinin sentezinde görev alınan vitamindir. Karaciğer, yumurta sarısı ve sütte bulunur. B₁₂ vitamin eksikliği sindirim bozukluklarına, öldürücü kansızlık tablosuna ve bazı omurilik sinirlerinin yıkımına yol açar.

Proteinler, vücudumuzda gerçekleşen tüm süreçlerin temelinde yer alan kompleks yapıdaki büyük moleküllerdir. Tüm organların oluşumu, yapısal tamlığı, fonksiyonel olarak düzgün çalışması, yenilenmesi ve büyüme, proteinler ile gerçekleşmektedir.