BESLENMENİN TEMEL İLKELERİ - Deneme Sınavı - 15

Enerji; mekanik, ısıl, kimyasal, manyetik ve nükleer enerji gibi çeşitli formlarda bulunabilir.

Bir kütlenin 1 Newton’luk kuvvet uygulanması ile 1 metrelik yer değiştirmesi işi için har- canan enerji miktarı 1 Jul’e eşittir.

Metabolizmanın amacı;

- Enerji yönünden zengin organik bileşikleri enerjisi düşük ürünlere doğru yıkarak enerjiyi serbest bırakmak,

- Enerji yönünden zengin depo maddelerinin sentezini yapmak,

- Organizmaya dışarıdan giren veya metabolizma olayları sırasında oluşan zehirli maddeleri zehirsiz hale dönüştürmektir.

Karbonhidrat, protein ve yağların sindirimi sonucunda vücut dört farklı besin ögesi elde etmiş olur.

Vücut tarafından kullanıma uygun kalori değerine “metabolize edilebilir enerji” denir.

Sindirilebilir enerji, vücut tarafından emilen besinlerin kalori değerleridir.

Meyveler, sebzeler, tam tahıllar, yağsız et ve süt ürünlerinin besleyici yoğunluğu yüksektir.

Bazal metabolizma hızın kişiler arasında farklılıklar göstermesi nedenlerinden biri, vücut hastalıklarla mücadele ederken daha fazla enerji harcamasıdır.

Özellikle çalışma hayatında yapılan işin türü ve süresine bağlı olarak günlük enerji
gereksinimi değişiklik gösterir. Enerji gereksinimini etkileyen parametreler vücut ağırlığı
ve hacmi, yaş, özel yaşam dönemleri (gelişme, gebelik, emzirme vb.) ve iklim koşullarıdır.
Vücut ağırlığı ve hacmi arttıkça enerji gereksinimi de artar. Yani farklı cüsselerdeki kişilerin enerji ihtiyaçları da farklıdır

Sağlıklı bir yasam sürebilmek için enerji yönünden dengeli ve yeterli bir beslenme düzeninin oluşturulması gerekmektedir. Yapılan araştırmalar sürekli olarak aşırı veya yetersiz enerji içeren bir beslenmenin kronik sağlık sorunlarını beraberinde getirdiğini ortaya koymaktadır. Özellikle kilo/boy ilişkisine dayanılarak yapılan araştırmalara göre belirlenen kriterler ile kişinin sağlıklı bir vücut yapısına sahip olup olmadığı tespit edilebilmektedir.

Jul bilimsel olarak kabul gören enerji birimi olmasına rağmen genellikle beslenme uzmanları tarafından besin maddelerinin içerdiği enerjiyi belirtmek için jul yerine kalori birimi tercih edilmektedir. Kalori (cal) normal atmosfer basıncı (1 atm ) altında bir gram saf suyun sıcaklığını 14,5 °C den 15,5 °C sıcaklığına bir derece artırmak için gerekli olan enerji miktarı olarak tanımlanabilir. Ancak insanın ihtiyaç duyduğu enerji miktarları kalori birimi cinsinden çok büyük değerlerdedir. Kullanımı daha rahat olması nedeniyle kalori yerine bir kilogram saf suyun sıcaklığını bir derece artırmak için gerekli enerji miktarı olan kilokalori (kcal) birimi kullanılmaktadır.

Tüm canlılar yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Beş inlerle vücuda alınan karbonhidrat, yağ ve proteinler sindirildikten sonra emilerek kan yoluyla hücrelere taşınır. Tepkimeler yoluyla moleküller parçalanır, kimyasal bağlar kopar ve saklı enerji açığa çıkar. Moleküllerin parçalanmasıyla serbest duruma geçen enerji yasamın sürdürülmesi ve fiziksel hareketler için kullanılır. Canlılarda maddelerin uğradığı tüm kimyasal değişiklikler metabolizma olarak tanımlanır. Bu değişiklikler anabolizma (sentez) ve katabolizma (yıkım) olmak üzere iki çeşittir.

Metabolizmanın amacı; 1. Enerji yönünden zengin organik bileşikleri enerjisi düşük ürünlere doğru yıkarak enerjiyi serbest bırakmak, 2. Enerji yönünden zengin depo maddelerinin sentezini yapmak, 3. Organizmaya dışarıdan giren veya metabolizma olayları sırasında oluşan zehirli maddeleri zehirsiz hale dönüştürmektir.

Besinlerin enerji değeri, bileşiminde yer alan ögelerin çeşit ve miktarlarına göre farklılık gösterir. Besinlerin içeriğinde karbonhidrat, protein, yağlar gibi makro besin ögeleri; vitaminler ve mineraller gibi mikro besin ögeleri bulunur. Mikro besin ögeleri, vücut için az miktarda ihtiyaç duyulan ve enerji içermeyen ancak birçok yaşamsal faaliyette anahtar rol oynayan besin ögeleridir.

Besinlerin enerji içeriğinin hesaplanması üç basamakta gerçekleştirilir: 1. Besin içinde enerji kaynağı olabilecek ögelerin (protein, yağ, karbonhidrat, alkol, poliol, organik asitler ve diğerleri) miktarının çeşitli analitik metotlarla belirlenmesi. 2. Miktarı belirlenen bileşenlerin uygun enerji dönüşüm faktörleri kullanılarak metabolize edilebilir enerjiye dönüştürülmesi. 3. Her bir bileşenin içerdiği enerji miktarlarının toplanarak besinin toplam enerji değerinin hesaplanması. Yaygın olarak kullanılan dönüştürme sistemlerinde her bir bilesen için sabit ve besindeki diğer bileşenlerin oranından bağımsız bir enerji dönüşüm faktörü mevcuttur.

Enerji yoğunluğu ise besinle alınan enerjinin besinin ağırlığına oranıdır. Meyve ve sebzeler ağırlıklarına göre oldukça az enerji verirler. Dolayısıyla enerji yoğunlukları düşüktür. Günlük toplam tüketimde su ve posa enerji yoğunluğunu dengelemek açısından önemlidir. Suyun ve çözünmeyen posanın enerjisi yoktur ve günlük enerji yoğunluğunu azaltırlar. Enerji yoğunluğunu artıran en önemli besin ögesi yağlardır. Bir besinin yağ içeriği birim ağırlık basına ne kadar yüksekse enerji değeri de o kadar yüksek olur. Yüksek oranda su içeren besinlerin ise enerji değerleri düşüktür. Örneğin yüksek miktarda yağ içeren 100 g’lık baklava yaklaşık 600 kcal enerji verirken, 100 g salatalık sadece 20 kcal enerji vermektedir.

Tam istirahat halinde organların çalışması için harcanan enerji miktarına bazal metabolizma hızı (BMR) denir. BMR yerine dinlenme metabolik hız deyimi de kullanılmaktadır. Bazal metabolizma hızı kişiler arasında farklılık gösterir. Çünkü; 1. Vücut büyüklüğü arttıkça harcanan enerji miktarı artar. 2. Büyüme dönemlerinde metabolizma hızlı olduğundan daha fazla enerji harcanır. 3. Vücut hastalıklarla mücadele ederken daha fazla enerji harcar. 4. Tiroit bezinin fazla çalışması bazal metabolizma hızını artırır. 5. Erkeklerin bazal metabolizma için harcadıkları enerji daha yüksektir.

Yetişkin bir erkeğin ortalama BMR’si saatte vücut yüzeyi alanının m2’si basına 35-40 kcal’dir. Benzer verilerden yola çıkılarak çeşitli skalalar geliştirilmiştir. BMR hesaplamaları solunum ölçümleri yapılmaksızın bu skalalar kullanılarak yapılabilmektedir. BMR hesaplamalarında kullanılan boy ve ağırlığa göre vücut yüzeyi tablosuna göre doğru cevap 2.0'dır.

Enerji harcaması, vücut ağırlığı ile yakından ilgilidir. Standardın altında kiloya sahip olan birey, sahip olduğu kiloya göre enerji ihtiyacı hesaplaması sonucunda daha çok kilo kaybeder ve zayıflar. Standardın üstünde kiloya sahip olanlar ise gereğinden çok enerji alacağından şişmanlar. Enerjinin dengede alınması için toplam enerji ihtiyacı hesaplanırken, bireyin gerçek ağırlığı değil, boyuna göre standart olması gereken ağırlığı baz alınmalıdır. Bunun için boya göre ideal ağırlıklar tablosundaki değerlere bakılır. 32 yaşında ve 168 cm boyundaki orta yapılı bir kadının ideal vücut ağırlığı yaklaşık 54-60 kg'dır.

Jul bilimsel olarak kabul gören enerji birimi olmasına rağmen genellikle beslenme uzmanları tarafından besin maddelerinin içerdiği enerjiyi belirtmek için jul yerine kalori birimi tercih edilmektedir. Kalori (cal) normal atmosfer basıncı (1 atm) altında bir gram saf suyun sıcaklığını 14,5 °C den 15,5 °C sıcaklığına bir derece artırmak için gerekli olan enerji miktarı olarak tanımlanabilir.