İş Sağlığı ve Güvenliği Sistemi: Belgeler ve Yaptırımlar

6331 sayılı Yasanın yürürlüğe girmesiyle Türkiye’de iş sağlığı ve güvenliği bireysel iş hukukunun dışına çıkmış, onunla etkileşim halinde olmakla birlikte, bağımsız bir hale gelmiştir.

İş sağlığı ve güvenliği; işyerinde işin yapılması sırasında, fiziki çevre koşulları nedeniyle işçilerin karşılaştıkları sağlık sorunları ve mesleki tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması için alınması zorunlu hukuki, teknik ve tıbbi önlemleri sağlamaya yönelik sistemli çalışmalardır.

İş güvenliği; çalışanların iş ve iş organizasyonundan kaynaklanacak risklere karşı korunmalarının sağlanmasıdır. Bu bağlamda iş güvenliği hukuki olarak incelendiğinde, işin meydana getirilmesi sırasında karşılaşılan risklerin azaltılması veya ortadan kaldırılması için işverenin hukuka dayalı olan bu yükümlülükleri yerine getirmesi olarak ifade edilebilir.

İş kazaları ve meslek hastalıklarından korunmanın en etkin yolu işyerlerinde iş güvenliği ilkelerine uygun bir çalışma düzeni oluşturmaktır (Akar Şahingöz ve Şık, 2015: 14).

İş sağlığı ve güvenliğinin amacı, işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir.

Çocuk çalışan: Ondört yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış çalışanları tanımlamaktadır.

Yasal düzenlemelerin dönüm noktası ise Percival Pott’un baca temizleyicilerinin yakalandığı kanser hastalığı üzerine yapmış olduğu çalışmalar sonucu, İngiliz Parlamentosu’nun 1788 yılında kabul ettiği Baca Temizleyicileri Yasası’dır. En etkili mevzuat, 1833 yılında kabul edilen İngiliz Fabrikaları Yasası’dır. Bu iki yasanın temel özellikleri, önlemden çok, tazminatı gündeme getirmeleridir.

Borçlar Kanunu’nda işverenlerin, iş kazaları ve meslek hastalıklarından doğan hukuki sorumlulukları düzenlenmiştir. Umumi Hıfzısıhha Kanunu ise çocuk ve kadın işçiler için koruyucu hükümler, işçilerin sağlık durumlarını kontrol ettirmek için işyerinde doktor bulundurma, hastalanan işçileri tedavi ettirme ve kaza durumunda işçilere sağlık yardımları yapma zorunluluğunu getirmiştir.

Türkiye’de anayasal düzeyde iş sağlığı ve güvenliğine yönelik hükümler ilk kez 1961 Anayasası’nda Sosyal ve İktisadi Haklar başlığı altında yer almış, daha sonra 1982 Anayasası’nda bu hükümlerde önemli bir değişiklik yapılmamıştır. Hem 1961 hem de 1982 Anayasası’nda; herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğu, devletin bunu sağlamak zorunda bulunduğu, kimsenin yaşına, cinsiyetine, gücüne uymayan işlerde çalıştırılamayacağı ve bazı grupların çalışma koşulları bakımından özel olarak korunacağı, sağlığın korunması bakımından dinlenme hakkının tanınacağı, sosyal güvenlik haklarının sağlanması ve geliştirilmesi için gerekli önlemlerin alınacağı belirtilmiştir.

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Türkiye’de iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili temel kanun niteliğindedir. Bu Kanunda iş sağlığı ve güvenliği sisteminin kurulması ve işletilmesi konusunun bir süreç olarak ele alındığı, iş sağlığı ve güvenliği örgütünün kurulmasından sonra işyeri, iş ve çalışanla ilgili sağlık ve güvenlik tedbirlerinin alınması ve bu tedbirlerin ne olduğu ya da ne olması gerektiğinin hükme bağlandığı, temel hükümler yanında pek çok yönetmeliğe yer verilerek genel ve özel durumların öngörülmeye çalışıldığı görülmektedir.

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu m. 4’e göre işveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup, bu bağlamda mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dahil her türlü önlemin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar (İSGK. m.4/1,a), çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önünde bulundurmalı (m. 4/1,ç), yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri almalıdır (İSGK. m. 4/1, d).

İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliğine (RDY.) göre risk değerlendirmesi işverenin oluşturduğu bir ekip tarafından gerçekleştirilir. Bu ekipte işveren veya işveren vekili, işyerinde sağlık ve güvenlik hizmetini yürüten iş güvenliği uzmanları ile işyeri hekimleri, işyerindeki çalışan temsilcileri, işyerindeki destek elemanları, işyerindeki bütün birimleri temsil edecek şekilde belirlenen ve işyerinde yürütülen çalışmalar, mevcut veya muhtemel tehlike kaynakları ile riskler konusunda bilgi sahibi çalışanlar bulunur (RDY m. 6/1). İşveren, ihtiyaç duyulduğunda bu ekibe destek olmak üzere işyeri dışındaki kişi ve kuruluşlardan hizmet alabilir (RDY m. 6/2). Risk değerlendirmesi çalışmalarının koordinasyonunun işveren veya işveren tarafından ekip içinden görevlendirilen bir kişi tarafından da sağlanması mümkündür (RDY m. 6/3).

Acil durumlarda işyerinin tahliyesi görevi doğrudan işverene yüklenmiştir. Ciddi, yakın ve önlenemeyen tehlikenin meydana gelmesi durumunda işveren; çalışanların işi bırakarak derhal çalışma yerlerinden ayrılıp güvenli bir yere gidebilmeleri için, önceden gerekli düzenlemeleri yapar ve çalışanlara gerekli talimatları verir. Durumun devam etmesi halinde, zorunluluk olmadıkça, gerekli donanıma sahip ve özel olarak görevlendirilenler dışındaki çalışanlardan işlerine devam etmelerini isteyemez (İSGK. m. 12/1, a-b).

İşveren, çalışanların işe girişlerinde, iş değişikliğinde, iş kazası, meslek hastalığı veya sağlık nedeniyle tekrarlanan işten uzaklaşmalarından sonra işe dönüşlerinde talep etmeleri halinde ve işin devamı süresince, çalışanın ve işin niteliği ile işyerinin tehlike sınıfına göre Bakanlıkça belirlenen düzenli aralıklarla sağlık muayanelerinin yapılmasını sağlamak zorundadır (İSGK. m. 15/1).

İşveren, aşağıdaki durumlarda belirtilen sürede Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirimde bulunur:

a. İş kazalarını kazadan sonraki üç işgünü içinde.

b. Sağlık hizmeti sunucuları veya işyeri hekimi tarafından kendisine bildirilen meslek
hastalıklarını, öğrendiği tarihten itibaren üç işgünü içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna
(SGK) bildirmekle yükümlüdür.

İşveren, iş sağlığı ve güvenliği hizmeti verebilmek için Kanun’un aradığı niteliklere ve gerekli belgeye sahip olması halinde, tehlike sınıfı ve çalışan sayısı dikkate alınarak, bu hizmetin yürütülmesini kendisi üstlenebilir.

Birden fazla işyerinin bulunduğu iş merkezleri, iş hanları, sanayi bölgeleri veya siteleri gibi yerlerde, iş sağlığı ve güvenliği konusundaki koordinasyon ise yönetim tarafından sağlanır.

Çalışanlar, işveren tarafından iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin alınan tüm önlemlere uymak zorundadır. Aksi durumda, İş Kanununun 25. maddesinin 2. fıkrasının b bendinde yer alan “işçinin kendi isteği veya savsaması yüzünden işin güvenliğini tehlikeye düşürmesi” hükmüne dayanarak işveren tarafından iş sözleşmesi haklı nedenle feshedilebilir (Şahin Emir, 2015: 142-143). 

İşveren gerçekten eğitim vermiş ve bu eğitimin yanında işin nasıl yapılacağını ve işin yapılmasını talimatlandırmışsa çalışanların yükümlülükleri şunlardır:
a. İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tehlikeli madde, taşıma ekipmanı ve diğer
üretim araçlarını kurallara uygun şekilde kullanmak, bunların güvenlik donanımlarını doğru olarak kullanmak, keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek.

b. Kendilerine sağlanan kişisel koruyucu donanımı doğru kullanmak ve korumak.
c. İşyrerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tesis ve binalarda sağlık ve güvenlik yönünden ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıklarında ve koruma tedbirlerinde bir eksiklik gördüklerinde, işverene veya çalışan temsilcisine derhal haber vermek.
ç. Teftişe yetkili makam tarafından işyerinde tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi konusunda, işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak.
d. Kendi görev alanında, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak.

İşverenin gerekli olan iş sağlığı ve güvenliği yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda (örneğin bir kaynak işçisine işini yapması sırasında koruyucu gözlük vermemesi durumunda) işçinin iş görme borcunu yerine getirmesi olanaksız hale gelebilir. Bu durumda işçi gerekli önlemler alınıncaya kadar çalışmayı reddedebilir ve Borçlar Kanunu’nun 325. maddesine dayanarak çalışma yapmaksızın ücretini talep edebilir.