BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II

Büyülü gerçekçilik, Postmodern edebiyatın içinde bir yönelimdir.

Dışavurumculuk, kübizm gibi önde gelen akımlara bir tepki olarak ortaya çıkan büyülü gerçekçiliğin hangi ülkede ne zaman başladığını belirlemek kolay değildir. Ancak büyülü gerçekçiliğin Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupalı sanatçıların başlattığı bir yirminci yüzyıl hareketi olduğu söylenebilir. ilk kez 1925 yılında Roh, “değiştirilmiş gerçeklik”i gösteren bir tabloyu tanımlamak için ve gerçekçiliğe yakın yeni, güçlü bir akımı anlatmak için “magischer realismus (büyülü gerçekçilik)” terimini kullanmıştır.

Büyülü gerçekçilik edebiyat alanında ilk kez İtalyan yazar ve eleştirmen Massimo Bontempelli (1878–1960) tarafından kullanılmıştır.

Jorge Luis Borges Alçaklığın Evrensel Tarihi (1935) başlığını taşıyan ilk büyülü gerçekçi yapıtıyla öteki Latin Amerikalı yazarlara da yol açmıştır.

Kübalı yazar Alejo Carpentier, Bu Dünyanın Krallığı, (1949) adlı romanına yazdığı önsözde “lo real maravilloso” “harika gerçekçilik” terimini türetmiştir.

Genellikle fantastik türle karıştırılan bu akım, kimi yönleriyle fantastiği andırsa da temeldeki ayrım çok açık ve kesindir. Bu bağlamda, daha önce 1985 yılında Mary-Ellen Ross’un Jacques Ferron’un olağanüstü gerçekçiliği başlıklı doktora tezinde verdiği örneği geliştiren David Punter’in bu ayrıma ilişkin verdiği örneği burada anımsamak oldukça açıklayıcı görünmektedir: ‘Eğer bir hayalet kahvaltı masanıza oturur ve siz de korkar, dehşete düşerseniz bu [türce] korku ya da fantastik olur. Ancak eğer, ‘Ah, bir hayalet; lütfen şu reçeli bana uzatır mısın? derseniz büyülü gerçekçilik olur. David Punter, bu örneği büyülü gerçekçiliğin önemli niteliklerinden yalnızca birisini belirtmesi açısından yeterli bulmayarak şu eklemeyi yapar: “Ancak siz, ‘Ah, bir hayalet; lütfen şu reçeli bana uzatır mısın?’ dedikten sonra hayalet: ‘Benim büyükannem çok güzel soğan reçeli yapardı’ der ve siz buna karşılık ‘saçmalama, soğanın reçeli yapılmaz!’ derseniz, işte o zaman anlatı büyülü gerçekçi olur’ (Erdem, 2011). Bu örnekten de anlaşılacağı gibi, büyülü gerçeklik için olağanüstü öğelerin sıradanmış gibi sunulması yeterli gelmemekledir. Yukarıda andığımız örnek, büyülü gerçekçi metinlerin düşsel, bilimkurgu ve korku türlerinden rahatlıkla ayrıt edilmesini sağlayacak bir niteliktedir. Bu nitelik gerçekte, anlatıda gerçekdışı/düşsel olanla gerçek olanı dengeleme çabasıdır. Hayalet kahvaltı masasında, bir yandan reçeli almaya çalışırken, bir yandan da soğandan reçel yapılmasını saçma ve olanaksız bulur ve bu ilişki de anlatıyı gerçeklik ile kurmaca arasında yer alan bir düzleme taşır.

Tzvetan Todorov’un yazdığı, Fantastik: Edebi Bir Türe Yapısal Bir Yaklaşım (1970) adlı yapıt, fantastik türün netliklerini ortaya koymuştur. Todorov bu yapıtında, fantastik türün şaşırtıcı ve ikircikli (Eng. hesitation) yönüne vurgu yaparak, bu türün en önemi niteliğini, doğa yasalarına göre yaşayan bir kişinin, beklenmedik bir anda doğaüstü bir olayla karşılaşması durumunda nasıl davranması gerektiğini bilememesi durumu olarak açıklar.

Todorov, fantastik anlatı için üç koşul belirler:

1. Okur, anlatı kişilerinin öykülerinin geçtiği uzamı, içinde yaşanan gerçek uzamla örtüştürmek zorunda kalmalı ve bu öykülerin açıklamasının doğal ile doğaüstü yasalara uygunluğu arasında tereddütte bırakılmalıdır.

2. Anlatı kişilerinden birisi, bu tereddüdü deneyimler ve bunun sonucunda bu kişi okurun rolünü üstlenmiş olduğundan, saf bir okuma durumunda okur kendisini bu anlatı kişisiyle özleştirmiş olur.

3. Okur, metne karşı belirli bir tutum takınarak, yerinel (Fr. allégorique) ve şiirsel (Fr. poétique) yorumları reddetmelidir. Bu bağlamda, anlatıcı-yazar, anlatıcı-kişi ya da anlatı kişileri öykünün sonuna ilişkin önsel bilgiler vermekten kaçınmalıdır.

Brenda Cooper, büyülü gerçekçi yazarı, gerçek ve düşlemin arasındaki farkın ayırt edildiği bir çağda, Batı eğitimi almış bir kişi olarak tanımlar. Bu nedenle, olası olmadığını ileri sürmüştür. Bu bağlamda yazarın bu tutumunun “yazara özgü alaysılama” (Eng. auctorial irony) ile “yazarın ağız sıkılığı”nın gerilime dayalı bir karışımı olduğu görülmektedir.

Düşlemin tersine, büyülü gerçekçi romanlarda içinde yaşanılan dünya ayrıntılı olarak betimlenir

İlk kez 1925 yılında Roh, “değiştirilmiş gerçeklik”i gösteren bir tabloyu tanımlamak için ve gerçekçiliğe yakın yeni, güçlü bir akımı anlatmak için “magischer realismus (büyülü gerçekçilik)” terimini kullanmıştır.

Büyülü gerçekçilik akımı, edebiyat alanında da etkisini kısa sürede gösterir. Arjantinli yazar Jorge Luis Borges (1899–1988) 1935 yılında Alçaklığın Evrensel Tarihi adlı yapıtını yayımlar. Borges, edebiyat eleştirmenlerince ilk büyülü gerçekçi örnekçe olarak benimsenen bu yapıtında, eski masalların ve gerçek yaşamöykülerinin yapısını bozup kurmaca ile gerçekliği aynı anda iç içe geçirerek yeniden öykülemiştir. Borges anlatısında, alçaklık kavramını her şeyin üzerinde evrensel bir değer olarak okura sunmuş, bu kavramı büyülü gerçekçi bir yaklaşımla okurla buluşturmuştur.

Büyülü gerekliğin özellikle Latin Amerika’da gelişmesinin temelinde, Batı’nın akılcı ve gerçekçi sömürgeci dünya algısı ve yönetimine karşı, yerli halkın, yıllarca maruz kaldığı sömürgeci ve ırkçı eylemlere direnerek, kendi kimliğini oluşturmasında bu güçlü söylensel geleneğin etkisi büyüktür. Doğal olarak, Batı’nın gerçekçi romanının karşısında, özünde saklı kalmış yerli ekinin doğallığını yansıtan büyülü gerçekçilik akımı durmaktadır. Büyülü gerçekçilik akımı, yeniliğin gelişiminin etkisinin gelişmiş ülkelerden sonra üçüncü dünya ülkelerine ulaşması ile birlikte, toplum kendisini gelenek ile yenilik arasında sıkışmış biçimde, melezleşme durumunda bulur. Bu duruma bir tepki olarak, bu insanlar geleneklerine sarılarak, gerçeklikle geleneği bir arada var etmeye, bir yandan yeniliğe uymaya çalışırken, bir yandan da onun olumsuz etkilerine direnerek çatışmaya girişirler. Bu melezlik içinde deneyimlenen çelişki ve çatışma durumundan “büyülü gerçekçilik” doğar. Bu akım, gelenekselle yeniliği fantastik bir düzlemde birleştiren -hatta bir bağlamda geleneği ve yeniyi aynı anda eleştiren- bir akımdır. Bu bilgilerden yola çıkarak söz konusu akımın yeniliği tamamen benimserken geleneği tamamen eleştirdiğini söyleyemeyiz.

Büyülü gerçekçi romanın anlatıcısı, okurun büyülü ve tuhaf olandaki mantıksızlığın bilincine varmaması için, olaylar üzerinde hiçbir açıklayıcı bilgi vermeden ya da alaysılama tekniğine başvurarak, okur ile metin arasında bir uzaklık duygusu yaratır. Bu ağız sıkılığı aracılığıyla öykülenen olaylar ile bu olayların sunumu önem kazanmış olur. Walter’a göre, büyülü gerçekçi metinlerin sağlaması gereken üçüncü ölçüt, yazarın ağız sıkılığıdır. Anlatıcı-yazar ile anlatı-kişileri, anlatıda öykülenen doğaüstü ile gerçekçi olayların uyumlu bütünlüğünü bozacak biçimde açıklama yapmamalı ve yaklaşmamalıdırlar. Anlatıcı, büyülü gerçekçi olayların gerçekliğini sorgulamadan korumak için, bu olaylara bir gözlemci bakış açısıyla açıklamalar getirmemelidir. Tersi durumunda, inandığı akılcı dünya görüşünün üstünlüğünü vurgularsa, doğaüstüne yer veren öteki dünya görüşü gerçeklik karşısında ikincil düzeye inecek ve denge ve uyum bozulacaktır. Bundan kaçınmak için de anlatıcı, büyülü gerçekçi dünyaya inanan bir anlatı kişisinin bakış açısını benimsemelidir. Bu bilgilerden yola çıkarak romanda anlatıcının, okurun büyülü ve tuhaf olandaki mantıksızlığın bilincine varmaması için doğaüstü ile gerçekçi olayların uyumlu bütünlüğünü bozacak biçimde açıklama yapmaması gerektiğini söyleyebiliriz.

Türkiye Latin Amerika ülkeleri gibi yenilikçiliğin etkisi altına girerek geleneksel ile yeninin karşılaşması ile kültürel bir melezleşme süreci yaşar. Kuşkusuz bu süreci tetikleyen etmenlerden birisi de Türkiye’nin türlü nedenlerle maruz bırakıldığı darbeler sürecidir. Toplumsal düzlemde yıkıcı etkilere yol açan bu süreçlere en etkili yanıt, Latife Tekin, Nazlı Eray ve Sema Kaygusuz gibi yazarların büyülü gerçekçi romanları ile verilir. ‘Edebiyatın toplumun bir anlatımı’ olduğu savı, bu süreçte bir kez daha doğrulanmıştır. Bu yazarlar kalemlerine sarılarak ülkelerinin içinde bulunduğu bu acıklı ikilemleri büyülü gerçekçi yazma biçemi ile okura sunma görevi üstlenmişlerdir. Bu akımın Türkiye’deki ilk önemli temsilcisi Latife Tekin’dir. Daha yeni darbe sürecini yaşamış olan bir toplumun varoluşsal sıkıntısını, gerçekçi ya da sosyalist gerçekçi bir yaklaşımla öykülemek olası değildir. Bu varoluşsal sorgulamadan yola çıkan Tekin, büyülü gerçeklik akımına başvurarak, kendisini tüm bu sıkıntılı durumlardan uzaklaştıracak olan eski Türk kültür ve geleneğine yönelir. Bu yöneliş onun, düşsel ile gerçekliği belli bir denge içinde birbirine karıştırarak, büyülü bir roman evreni yaratmasına yol açar.

Teneke Trampet eseri Günter Grass tarafından yazılmış ve 1999 Nobel Edebiyat Ödülü kazanmıştır. Curzio Malaparte yapıtının adı Kaputt'dur.

Büyülü gerçekçiliğin Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupalı sanatçıların başlattığı bir yirminci yüzyıl hareketi olduğu söylenebilir. İlk dönem 1920’lerde Almanya’da başlamıştır. İlk kez 1925 yılında Alman sanat eleştirmeni Franz Roh, “değiştirilmiş gerçeklik”i gösteren bir tabloyu tanımlamak için ve gerçekçiliğe yakın yeni, güçlü bir akımı anlatmak için “magischer realismus (büyülü gerçekçilik)” terimini kullanmıştır. Bu akımla birlikte resim sanatında doğaüstü olayların yerine tamamen gerçek dünyaya ait örneklerin geçtiği bir tarz kullanılmıştır. Büyülü gerçekçi resimler, büyülü gerçekçiliğin düşsel dünyası ile gerçek dünyanın bir araya gelmesiyle oluşur. Büyülü gerçekçilik akımının etkileri Avrupa'yla sınırlı kalmayıp Latin Amerika başta olmak üzere, dünyanın pek çok bölgesine yayıldığı gibi, edebiyattaki örneklerini de 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren vermeye başlamıştır.

Büyülü gerçekçilik edebiyat alanında ilk kez İtalyan yazar ve eleştirmen Massimo
Bontempelli (1878–1960) tarafından kullanılmıştır. 1926 yılında İtalyan yazar ve gazeteci Curzio Malaparte ile birlikte kurdukları Revue 900 adlı Fransız-İtalyan oluşumu dergide büyülü gerçekçilik üzerine düşüncelerini paylaşmıştır.

Alejo Carpentier 1949’da yayımladığı Bu Dünyanın Krallığı adlı romanında Haitili yerlilerin inanışlarını, söylen ve masallarlar bezeyerek öykülemiştir. Carpentier’e göre; ‘bir yanda söylenlerle yaşayan,doğaüstünü günlük gerçekliklerinin bir parçası olarak benimseyerek gerçekliği gerçeküstücülerin savladıkları gibi bir “bütün” olarak algılayan köleleşmiş yerliler, öte yanda ise usçuluğun temsilcisi olan, yerli halkı ezerek onların ekinlerini yozlaştıran Avrupalı efendiler’ bir arada yaşamaktadır. Yerliler doğaüstüyle barışık bir yaşam sürerken, Avrupalılar moderniteyi temsil etmektedir. Carpentier, Haiti’deki Fransız efendiler ile yerli köleler arasındaki savaşımı öykülemek için,
yerlilerin ve efendilerin bakış açılarından anlatırken kölelerin duygularından yana tutum
takınmıştır.

Büyülü gerçekçi metinlerin temel özelliği nitelik gerçekte, anlatıda gerçekdışı/düşsel olanla gerçek olanı dengeleme çabasıdır. Gerçekliği tartışılabilir kılmak, gerçekliğin daha derin bir tabakasını ortaya çıkarmak için düşsel imgelerden, mit ve efsanelerden yararlanılır. Gerçek ve düşsel dünyaların bir araya getirildiği bir atmosfer yaratılır.