BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II

Varoluşçu felsefedeki anlamıyla ilk kez kullanılışına Kierkegaard’da rastlıyoruz. Düşünceleriyle varoluşçuluğun babası sayılan Kierkegaard’a göre varoluş, bütün varolanlardan, bütün doğal ya da düşünsel olarak verilmiş varlık düzenlerinden ve varlık bağlarından sıyrılarak tek başına kalmayı, tanrı ya da hiçlik önünde yapayalnız olmayı göze alan insanın varoluşu demektir. Bunun yanında hiçbir zaman bir nesne gibi verilmemiş olan, hiçbir zaman olmuş bitmiş bir varlık olarak hazır bulunmayan; tersine yalnız özgürce bir kendini  gerçekleştirme yoluyla gerçek ve yaşanabilir olan bir olgudur.

Kierkegaard’da “kaygı” kavramının önemli bir yeri vardır. Kendi varoluşunu düşünen bir insanın dünyadaki yalnızlığı; belirsizlik, çelişki, mutlak iradeyle seçim yapma sorumluluğu karşısındaki kaygısı kaçınılmazdır. Kierkegaard tanrı fikri ve tanrıya yöneliş olmadan bu çelişkilerin çözülemeyeceğine inanır.

Heidegger, varoluşçuluğun önemli kaynaklarından biri olan kitabı Varlık ve Zaman’da, “insan” ya da “insan varlığı” demek yerine, varlığın dünyada oluşunu temsil eden “Dasein” kavramını kullanmıştır. Dasein, diğer varlıklardan farklı olarak kendi varoluşunu konu edinen insan varlığına işaret eder

Varoluşun özden önce gelişine ilk değinen Kierkegaard’dır. Ona göre insan ne olmadığını seçer önce. Seçimler yaparak kendini (özünü) oluşturur. İnsan özgürdür, kendi seçimlerini kendisi yapar, bunu kaygılı varoluşundan ötürü nedensellik ilesiyle belirlenmiş bir şekilde değil özgür iradesiyle yapar. Özgür olduğuna göre sorumludur da.

Kierkegaard özgürlüğü dört temel anlamda kullanır. Bunlardan ilki zorlayıcı bir dış güçten muaf olmaktır. Öyleyse insan özgür olduğunda onu şu ya da bu seçimi yapmaya zorlayacak bir dış güç yoktur. İnsan içine dönerek seçimleri için orada bir dayanak arar. Kierkegaard için ikinci özgürlük, seçme özgürlüğü kavramıdır. Ona göre özgürlük keyfiyetten doğmaz. İçe dönerek düşünmekten, kaygıdan doğar. Eğer bir seçim düşünmeden kaynaklanmıyorsa özgür bir seçim olamaz, ancak nedensellikle açıklanabilir. Kierkegaard Kaygı Kavramı adlı eserinde “kendilik özgürlüktür” der. Kendi içine dönmek ve kendini bilmek özgürlüktür. Birinci anlamıyla kendinin farkında olmak, yani seçme özgürlüğüne sahip olduğunun, muktedir olduğunun farkında olmak özgürlükken ikinci anlamıyla kendilik özgürlüktür. Burada özgürlük, kendini gerçekleştirme anlamına gelir. Bu anlamıyla özgürlük, kişi kendi olmayı seçerek kendi olması sonucu ortaya çıkar. Eğer kişi özgürlüğünü yanlış kullanıp kendinden başka bir şey olmayı seçerse bunun sonucu suçluluk duygusudur. Özgürlük kavramının dördüncü şekli ise İsa ve onun vahiyleridir.

Nietzsche, yeni değerlerin ortaya konması ve insanın kendini bu yolla bir ahlâka bağlaması konusunda özgürlük kavramına özel bir önem yükler. İnsan ancak özgür olarak kendisi olabilir, kendi ahlâkını kurabilir ve iradeergileyebilir. Hıristiyan ahlâkına, insanın bütün özgürlüklerinden fedakârlık etmesi anlamına geldiği için karşı çıkar. Püriten köklerine karşı bir tepki olarak ateizmi benimser ve “Tanrı öldü” sonucuna varır. Hıristiyan Tanrı’nın ölümü, Avrupa insanını evrensel bir hedef olmadan bırakır. Amaç, asil ve özgür ruhları, “sürü ahlâkı”nın prangalarını kırmaya ve kendi değerlerini belirlemeye teşvik etmektir.

Kaygı, bunaltı, sorumluluk ve saçma Varoluşçu felsefede sıkça karşılaşılan kavramlarken bilincin özel bir yeri yoktur.

Sartre 1938’de Bulantı (La Nausée)’yı yayımladığında büyük ilgi görür. Romanın kahramanı 35 yaşlarında, bekar ve yalnız yaşamakta olan Antoine Roquentin’dir. Ardından öykü kitabı Duvar (1939) gelir. İnsanın ölüm ve varoluş karşısındaki konumu, seçimleri, özgürlük, sorumluluk, saçma gibi kavramlar bu kitapta zengin psikolojik çözümleme ve gözlemler eşliğinde anlatılır. Sinekler (1943) adlı oyununda Oreste ile Jupiter arasındaki uzun konuşmada özgürlük konusu ele alınır. Sartre çok sayıda edebi eser de kaleme almıştır

Albert Camus, akımın popülerleşmesinde en etkili olan yazarlardandır. Kendini varoluşçu olarak görmediğini söylese de Sisifos Söyleni (Le Mythe de Sisyphe) adını verdiği deneme kitabında “saçma”nın felsefesini yapar ve bütün eserlerinde bu felsefenin izi görülür. Onun varoluşuna anlam vermeye çalışan, yabancılaşmış, varoluş kaygısı yaşayan kahramanları ve eserlerindeki genel hava, varoluşçu olarak kabul edilmesine yol açmıştır. 1942 tarihli Yabancı (l’Étranger) ile büyük ilgi görür. Romanın başkişisi Meursault yabancılaşmanın ve “saçma”nın kavranmasının simgesi olur. Sisifos Söyleni’ndeki varoluşçu
önermeleri ve “saçma” (anlamsızlık/uyumsuzluk) felsefesini, Caligula ve Le Malentendu adlı tiyatro oyunlarına uyarlar. Veba (La Peste) (1947) ve Düşüş (La Chute)(1956) adlı romanlarında da “saçma”yı imgelere dökmeye devam eder. 1957 yılında Nobel edebiyat ödülüne layık görülür.

Akımın etkilediği çağdaş yazarlardan bir diğeri Milan Kundera’dır. Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği adlı romanıyla büyük ün kazanan Kundera, Sovyet işgali sırasında Prag’da geçen romanında, varoluşa dair pek çok soruna yer verir. Sovyet işgaline karşı çıkıp mücadele etmek ve bedel ödemek ile baskıyı sessizce kabullenip suçluluk duygusuyla yaşamak, insanın sorumluluğu ve kaçışı, varolmanın hafifliğine karşılık varolmanın eziyeti gibi ikilemleri başarılı psikolojik gözlemlerle ele alır.

Varoluşçuluk yalnızca romanlarda ele alınan nitelikleri yönünden değil; bu nitelikler romanın biçimine de etki ettiği için bir edebiyat akımı olarak kabul edilmiştir. Çağımızda birey ne Orta Çağ’ın kolektivist, din, töre ve gelenekle belirlenen kuralcılığının yol açtığı “irade devri (devredilmesi)”nin ne de modernizmin getirdiği ve sonrasında Aydınlanma Çağı’yla beraber güçlenen “akılla dünyayı açıkladığını düşünme”nin konforuna sahip değildir. Varoluşçuluk öncelikle tek başına ve özgür olan insan tasavvurundan doğan bir felsefî öğretidir. Özellikle I. ve II. Dünya Savaşlarının yarattığı güvensizlik, yalnızlık ve Avrupalı değerlerin yıkılışına tanık olmanın verdiği hayal kırıklığı, bu akımın sistemleşmesi ve yaygınlaşmasında etkendir.
Varoluşçular, kendi içlerinde Hıristiyan varoluşçular ve tanrıtanımaz varoluşçular
olarak ikiye ayrılırlar. Bu iki kanadın temsilcilerini varoluş felsefesi açısından birleştiren temel ilke, varoluşun özden önce geldiği ilkesidir.

Varoluşçulukta insan varoluşunun anlamı temel alınır; insan varoluşunun rastlantısallığı, ölümlülüğü, bırakılmışlığı… Aydınlanma karşıtı bir felsefe olarak da değerlendirilmiştir çünkü varoluşçuluk varoluşun kavranması için akla güvenmez. Çok genel bir tanım yaparsak, “insan varoluşunu temel alan, öznellikten hareket eden, insanı temelde özgürlük, bırakılmışlık, sorumluluk, bunaltı kavramlarıyla ilişkisi bakımından ele alan felsefe akımı” ve “1930’larda güçlenerek İkinci Dünya Savaşı yıllarında asıl gücüne ulaşmış, varoluşçu felsefeyi ve onun temel kavramlarını ele alan edebiyat akımı” olduğunu söyleyebiliriz.

Varoluş üzerine düşünmek ve onu tanımlamaya çalışmak insan varoluşu kadar eskidir kuşkusuz. Ancak biz onun varoluşçu felsefedeki anlamıyla ilk kez kullanılışına Kierkegaard’da rastlıyoruz. Düşünceleriyle varoluşçuluğun babası sayılan Kierkegaard’a göre varoluş, bütün varolanlardan, bütün doğal ya da düşünsel olarak verilmiş varlık düzenlerinden ve varlık bağlarından sıyrılarak tek
başına kalmayı, tanrı ya da hiçlik önünde yapayalnız olmayı göze alan insanın varoluşu demektir. Bunun yanında hiçbir zaman bir nesne gibi verilmemiş olan, hiçbir zaman olmuş bitmiş bir varlık olarak hazır bulunmayan; tersine yalnız özgürce bir kendini gerçekleştirme yoluyla gerçek ve yaşanabilir olan bir olgudur. Varoluş, insanın kendi kendisi olma ya da olmama dayanağıdır; çünkü kişinin kendisi olarak, kendisi ya da tanrı önünde, saltık bir sorumluluğun ciddiyetiyle düşünmesine ve eylemlerde bulunmasına yol açan bir kaynaktır.

Birinci Dünya Savaşı ertesi ve İkinci Dünya Savaşı öncesinin bunalımlı yıllarında Varoluşçuluk öğretisi geniş bir yaygınlık kazanır. İkinci Dünya savaşı yılları ve ertesinde varoluşçuluk en popüler dönemini yaşar. Sartre 1943’te Varlık ve Hiçlik adlı felsefe yapıtını, ardından da her biri ayrı bir gürültü kopararak varoluşçuluğun uluslararası alanda tartışılmasını ve yaygınlaşmasını sağlayan oyun, roman, deneme ve senaryolarını yayımlar. Varoluşçuluk bu dönemde özellikle Fransa’da adeta bir modadır.

Kierkegaard var olmanın bilmekten farklı bir şey olmasından hareket ederek varoluşu felsefenin merkezine koyar. Ona göre varoluşun esas sorunu bilgi ve bilme sorunu değil var olmanın bizzat kendisidir. Çünkü bunun aksi olan her durum, insan olarak var olmanın anlamını unutturur. İnsanın varoluşuyla karşılaşması, onun farkında olması insanı yalnız olduğu gerçeğiyle yüz yüze getirir. Kendi varoluşuna şekil vermekte özgürdür. Özgür olmasının kanıtı kaygısıdır. İnsan kendisine ve tanrıya karşı sorumludur. Kaygı da sorumluluktan ileri gelir. Kierkegaard’da “kaygı” kavramının önemli bir yeri vardır. Kendi varoluşunu düşünen bir insanın dünyadaki yalnızlığı; belirsizlik, çelişki, mutlak iradeyle seçim yapma sorumluluğu karşısındaki kaygısı kaçınılmazdır.

Heidegger, varoluşçuluğun önemli kaynaklarından biri olan kitabı Varlık ve Zaman’da, “insan” ya da “insan varlığı” demek yerine, varlığın dünyada oluşunu temsil eden “Dasein” kavramını kullanmıştır. Dasein, diğer varlıklardan farklı olarak kendi varoluşunu konu edinen insan varlığına işaret eder.

Sartre’a göre, insan, ancak kendini yaptığı gibi olacaktır. Buna göre insan doğası yoktur, zîrâ onu tasarlayan bir tanrı yoktur. Herhangi bir insanın hayatı bir projedir: Tasarımı o hayatı yaşayan kişi tarafından yapılmış bir proje. “Varoluş özden önce gelir.” Bu insanın önce var olduğunu, sonra da kendini tanımladığını ortaya koyar. Birey kendini ancak bir faaliyet esnasında tanımlar. Tanrı’nın onun üzerinden elini çekmesiyle insan, varoluşunun bütün yük ve sorumluluğunu yüklenmiştir. Sartre bunu “insan, hiçbir dayanağı ve yaratanı olmaksızın, her an insanı (yeniden) icâd etmeye mahkûmdur” sözüyle açıklamaya çalışır. Tanrı ya da yazgı diye bir şey bulunmadığına göre, bireyin öznelliği ve eylemi ön plandadır. İnsan kendi yazgısını kendi özgür iradesiyle yaratır; bilinçli ve sorumluluğu
bütünüyle kendisine ait olarak hareket eder, seçer ve bağlanır.

Camus “öz olarak özgürlük” sorununu anlamsız bulur. Bunun tanrı sorununa bağlı olduğunu; bir insanın özgür olup olmadığını bilmenin, bir efendisi olup olamayacağının bilinmesini gerektirdiğini söyler. “Bildiğim tek özgürlük, düşünce ve eylem özgürlüğüdür” der. Ona göre saçma, insanın bütün ölümsüz özgürlük şanslarını sıfıra indirirken, ona eylem özgürlüğünü verir, onun etkinliğini arttırır. Umut ve gelecek yoksunluğu, insanın her şeye açık oluşunda bir artış anlamına gelir. Camus’ye göre “saçma”nın kavranmasıyla sonsuz özgürlük ortadan kalkar. Özgürlük varsayımları ancak “saçma”dan kaçınılan gündelik yaşam içinde gizlidir. Heidegger’in “varolmayı unutma” durumu dediği biçimde yaşayan insanın özgürlük varsayımı vardır.

Camus “Saçma’nın Uslamlaması” adlı denemesinde, yalnızca tek bir felsefî problem olduğunu, bunun da intihar olduğunu söyler. Ona göre yaşamın yaşamaya değer olup olmadığının sorgulanması, felsefenin temelindeki sorunun yanıtlanmasına karşılık gelir. Cevaplanması en acil olan soru yaşamın anlamıdır. Kötü sebeplerle de olsa açıklanabilen dünya, tanıdık bir dünyadır. Diğer yandan ilüzyonlar ve ışıklarla aydınlanan dünyada insan kendini bir yabancı olarak görür. İnsan ve yaşamı, aktörle sahne arasındaki bu ayrılık, saçma duygusudur (1955, s. 5). Saçma (anlamsızlık) kavramı, birey ile dış dünya arasındaki kapatılması olanaksız uçurumu, ikiliği belirler. Bilinmeyen bir gücün dünyaya fırlattığı
insanlar, bu duruma karşın o dünyanın bir parçası değildirler. Dünyada kendilerini “evde” hissetmezler.

Dostoyevski’nin Yeraltından Notlar’ı pek çok eleştirmen tarafından “ilk varoluşçu roman” olarak görülür.