BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II

Breton geleneksel sanat ve onun statükocu yapısına bir başkaldırı niteliğinde 1924’te ilkini, 1930’da ikincisini yayımladığı sürrealist manifesto ile birlikte sanatla yapmak istediği, sürrealizmin ne olduğu, sanatın toplum hayatı içindeki işlevi gibi konuları ortaya koyar.

Birinci Dünya Savaşı ve onun yarattığı toplumsal ve siyasi ortam, insanlar üzerinde nasıl olumsuz bir etki bıraktıysa, duygulanım seviyelerinin yüksek olduğunu bildiğimiz sanatçıları çok daha derinden etkilemiştir. 1914-18’in yarattığı trajik ortam, gerçeküstü akımın kurucularında mevcut siyasi ve kültürel ortamı meydana getiren değerlere karşı bir tiksinti oluşturmuştur. Aynı psikolojik altyapı gerçeküstücü akımdan önce dadaizmin de yıkıcı kimliğini belirlemiştir. Bu bakımdan gerçeküstücülüğü dadaizmin bir devamı ya da yeniden dirilişi gibi görebiliriz.

Breton ve Soupault’un birlikte yazdıkları  ilk gerçeküstü yapıt olan Les Champs Magnétiques (Manyetik Alanlar) 1920’de yayımlanır.

1924 yılında Breton Birinci Sürrealist Manifestoyu, 1930 yılında ise ikinciyi yayımlar. İkinci bildiri artık sürrealizmin bir taraftan dağılma sürecine girdiğinin de işaretidir. Sürrealizmin dağılma sürecinde çatışma daha çok politik meselelerden çıkar. Çünkü sürrealizmin sınırları yıkma felsefesinin karşısında Breton’un meylettiği sosyalizm güdümlü (engagé) bir sanat öngörmektedir ve bazı temsilciler bu yönde tartışmaların içine gireceklerdir. Komünist Parti sanatı bir propaganda aracı olarak görürken, sürrealistler için sanat bağımsız olmak zorundadır ve sınırları olamaz. Sürrealizme göre sanat insanı özgürleştiren en önemli kurumken diğer cephe için sanat, belirli bir sınıfın (proletarya) çıkarlarına hizmet etmelidir. Breton her ne kadar sosyalizme meyletse de akımın politikanın içinde olmasına karşıdır. Gerçeküstücü bazı sanatçılar siyasi, sanatsal ya da kişisel çeşitli sebeplerden dolayı Breton tarafından bu sırada gruptan çıkarılacaktır. Örneğin Antonin Artaud (1896-1948), Robert Desnos (1900-1945) topluluktan ayrılırlar. Daha önce de zaten güdümlülük konusundaki tartışmanın ardından Pierre Naville ayrılmıştır.

Akımın en iyi ve popüler şairlerden biri olarak öne çıkan Louis Aragon’un 1925 yılında yayımlanan “Gerçeküstücü Araştırmalar Bürosu Deklarasyonu” da bu yönde değerlendirilmelidir. Bu metin de Breton’un ikinci manifestosu gibi eleştiriler karşısında savunma ağırlıklıdır ve sosyalist devrimle yakınlaşma sezilir. Aragon’un maddeler hâlinde beyan ettiği gerçeküstü akıma dair düşünceler, akımın ne yapmak istediği sorusuna da iyi bir cevap olabilir. Aragon şunları söylemektedir: Etkinliklerimizin, kamuoyunda aptalca ve yanlış bir şekilde yorumlanması nedeniyle, edebiyat, tiyatro, felsefe ve teoloji alanlarındaki tüm anırmalardan oluşan çağdaş eleştiri dünyasına açıklıyoruz ki;

1. Bizim edebiyatla ilgimiz yoktur; ancak gerektiğinde, herkes kadar edebiyattan yararlanmasını biliriz.
2. Gerçeküstücülük yeni ya da daha kolay bir ifade biçimi değildir, bir şiir metafiziği bile değildir. Gerçeküstücülük ustan ve ussallığa benzer her şeyden tümüyle bağımsızlaşmanın bir yoludur.
3. Bizler bir Devrim yapmaya kararlıyız.
4. Devrim sözcüğüyle gerçeküstücülük sözcüğünü birleştirmemizin nedeni, bu devrimin ilgisiz, tarafsız ve hatta umutsuz karakterini ortaya koyabilmektir.
5. İnsanoğlunun âdetlerini değiştirmek gibi bir iddiamız yoktur, amacımız düşüncenin ne kadar kırılgan olduğunu ve titrek yuvalarımızı ne denli değişken temeller ne denli büyük mağaralar üzerine inşa ettiğimizi gösterebilmektir.
6. Topluma şu resmî uyarıyı fırlatmak istiyoruz: Sapkınlıklarınıza ve falsolarınıza dikkat edin, bir tanesi bile gözümüzden kaçmaz.
7. Her düşünce dönüşümünde, toplum bizimle karşılaşacaktır.
8. Bizler, Başkaldırı’nın uzmanlarıyız. Gerektiğinde elimizden gelmeyecek hiçbir eylem biçimi yoktur.
9. Özellikle Batı dünyasına sesleniyoruz: gerçeküstücülük diye bir şey vardır. Ya bizimle özdeşleştirilen bu yeni “izm” nedir? Gerçeküstücülük şiirsel bir üslûp değildir. Aklın kendi içine dönük çığlığıdır ve her türlü engelden, gerekirse baltalarla parçalayarak da olsa, kurtulmaya azmetmiştir.

Otomatizm: Sürrealist Manifesto’yu değerlendirirken Andre Breton’un otomatizm/ otomatik yazımdan ne anladığına dair bilgi verdiysek de burada ilkeler arasında yeniden görmek ve kısaca hatırlamak gerekir. Şüphesiz Otomatik Yazım gerçeküstücülerin kullandıkları en önemli yazım tekniğidir. Bu yazım tekniğinin amacı insanı olduğu gibi ilkel doğası içinde gösterebilmek için, onda uygarlıktan kazanılmış ne varsa atmaktır. Bu yolla insan bütün ruhsal gücünü yeniden kazanacak ve gerçek anlamda özgür olacaktır. Çılgınlık ve düş durumlarında her türlü denetimden arındırılan bilinçdışı kendiliğinden belirir ve otomatik yazı bilinçdışının bildirilerini yazıya dönüştürür. Kısacası hiçbir denetime tabi tutmadan akla ilk gelen şeylerin kâğıda dökülmesidir.

Breton 1925’te kaleme aldığı “Gerçeküstücülük ve Resim” başlık makalesinde Pablo Picasso (1881-1973) ve Giorgio Chirico (1888-1978) ’nun farkında olmasalar da gerçeküstücü olduklarını kaleme almıştır.

Sinemanın henüz ilk meyvelerini veriyor olmasına rağmen sürrealist bir filmin çekilmesi, sürrealistler için sinemanın yeni ve ilgi çekici bir alan olmasındadır. 1928’de Germaine Dulac (1882-1942) ilk sürrealist film olarak kabul edilen La Coquille et le Clergyman’ı çeker.

Louis Aragon (1897-1982): Şair, romancı, düşünce ve siyaset adamı olarak karşımıza çıkan Aragon sanatsal faaliyetlerine dönemin birçok sanatçısı gibi Dadaizm içinde başlar. Breton ve Soupault’la tanışmasından sonra sürrealist eserler vermeye başlar. Ülkemizde romancılığından çok şairliği ile tanınan Aragon’un Büyük Acı (1941) ve Fransız Diana’sı (1945) gibi şiir kitapları vardır. Şiirleri içinde karısı Triolet’e duyduğu aşkı dile getirdiği “Elsa’nın Gözleri” (1942) ve “Mutlu Aşk Yoktur”, Türkiye’de en çok tanınan Fransız şiirlerindendir.

Sürrealizm, salt aklın, rasyonalizmin boğduğu insanlığın bir haykırışı olarak ortaya çıkar ve Sigmund Freud’un özellikle bilinçaltına dair görüşlerinden beslenir ve bu kaynağı edebiyata aktarmak ister. Sürrealistlerin nesnel dünyanın anlamsızlığından, trajikliğinden, kaosundan kaçtıkları yer, insanın iç dünyası, bilinçaltı ve düşleri olur.