BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II

1. Dadaist şiiri diğer şiirlerden ayıran en belirgin özelliklerin başında “Fonetik şiir” algısı gelir. Hugo Ball’la gelişen bu şiir soyuttur ve alışılmış şiir fonetiğine karşı algıyı değiştirir. Dada şiirinin çıkardığı ses aşina bir ses değildir. Örneğin “Karawane” şiirine “Jolifanto bambla o falli bambla” diye başlayan Ball, boru seslerini ve fil kervanının hareketlerini canlandırmak ister. 2. Her türlü geleneksel şiir biçimini ortadan kaldırmak ve o güne kadar denenmemiş yeni biçimler geliştirmek: hatta biçimsizlik. Biçimsizliği biçime dönüştürmek, 3. Sürekli aynı kelimenin tekrarı, sadece tek harfin dağınık biçimde rastgele sayfayı kaplaması, “HAHAHAHAHA….rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr” vb. yansıma seslerin ya da harflerin kullanılması gibi biçim deformasyonları yapmak, 4. Şaşırtmayı amaçladıkları için imgeleri çoğunlukla birbiriyle bağlantısız kavramlardan seçmek, bunun için serbest çağrışımlardan yararlanmak ve saçma sözlere yönelmek, 5. Kelimeleri sözlüksel ya da sembolik anlamlarının tamamen dışında bambaşka anlamlarda kullanmak, 6. Organik bir tema bütünlüğü aramamak ve anlamdan uzaklaşmak, 7. Alaylı, ironik bir söylem yaratmak, 8. Cinsellik içeren kelimeler kullanmak ve imgeler kurmaktır.

Edebiyat alanında Rus Fütürizmi akımının öncülüğünü Viladimir Mayakovski (1893-1939) yapmıştır.

Aziz Matorel (1909) ve Yüce Özveri (1929) isimli eserler Max Jacob tarafından yazılmıştır.

Dadaizm Berlin, Köln, Paris, Zürih, New York, gibi şehirlerde eş zamanlı olarak nihilist ve yıkıcı bir akım olarak ortaya çıkmıştır.

Cabaret Voltaire'i savaş karşıtı gençleri, aydınları, sanatçıları bir araya getirmek üzere açan yazar Hugo Ball'dur.

Verilen şairlerin hepsi dadacıdır, bazıları daha sonra başka akımlar içinde de eserler vermişlerdir.

1918 tarihli Dada Manifestosu'nu Tristan Tzara yazmıştır.

Dadacı şiir şaşırtmayı amaçladığı için imgeleri çoğunlukla birbiriyle bağlantısız kavramlardan seçer, bunun için serbest çağrışımlardan yararlanır ve saçma sözlere yönelir. Diğer seçeneklerde verilenlerden bazıları kübist şiirin özellikleridir. E seçeneğinde ise dadacı şiirin bir özelliğinin tam tersi verilmiştir.

İnek Manifestosu, Kurt Schwitters tarafından yazılmıştır.

Akımın adı ressam Henri Matisse (1869-1954)’in Braque’ın kübik şekillerden oluşan bir ev resmini (L’Estaque’ta Evler) alaya almak için sarf ettiği “kübik” nitelendirmesinden gelir. Sonra eleştirmen Louis Vauxcelles (1870-1943)’in de kelimeyi bu manada kullanması yaygınlaşmasına ve genel kabul görmesini sağlar. Guillaume Apollinaire (1880-1918) bu terimi “Kübist” olarak düzeltir. Kelimenin kökeni Fransızcada geometrik bir şeklin adı olan “cube”dur.

Bu resim anlayışının Georges Braque’a empresyonizm ile kübizm arasında bir köprü olan ve modern sanatın mimarı olarak tanımlanan Paul Cézanne (1839-1906)’dan miras kaldığına dair sanat tarihçilerinin ortak bir görüşü vardır. Cézanne’ın doğadaki her şeyin geometrik bir şekille yansıtılabileceği düşüncesi ile kübizmin ilk evresini etkilediği bilinir.

Temsilî olmasına karşın betimlemeci olmayan, geometrik ve stilize bir sadeliğe ulaşan bu tür nesnelerde kendi aradığı çıkış yolunu bulan Picasso, zaman zaman bu tür nesneleri betimlemeye kalkışsa da özünde primitif sanatçıya özgü olduğu varsayımına dayanan saf ve dürtüsel bir üretim sürecine öykünmüştür. Avignonlu Kızlar’ın devrim yaratan özelliği, üç boyutlu nesneleri iki boyutlu yüzey üzerinde gösterebilmenin yeni bir yolunu önermeye başlamasıdır.

Kübizm iki evrede değerlendirilir: Analitik ve Sentetik Dönemler. 1910-12 arası Kübizmin analitik (çözümsel) evresidir. Biçimlerin parçalanıp, çözümlenmesi esastır. Dik açılı ve düz çizgili düzenlemeler tercih edilir. Picasso’nun “Mandolinli Kız” tablosunda olduğu gibi resmin bazı kısımları heykeli andırır. Alımlayıcıyı şaşırtmak ve onu biçime yöneltmek esas olduğu için renk kullanımları aşağı seviyeye çekilmiştir. Yapıtta öncelikle biçimlerin yapısına önem verildiğinden, izleyicinin dikkatini bu yapıdan uzaklaştırmamak için renk kullanımı basitleştirilmiş, taba, kahverengi, gri, krem, yeşil ya da mavinin tonları yeğlenmiştir. Tek renkliliğe yaklaşan bu tutum nesnenin birçok görünümünü birden, karmaşık bir düzen içinde vermeye de uygun düşer; üst üste bindirilen saydam ve saydam olmayan renk alanları resmin gerilerinde kalmak yerine yüzeyine çıkar gibi görünür. Resmin ortasında küçük ve sıkışık olan biçimler, tuvalin kenarlarına doğru büyüyüp serbestleşir.

Kübist Şiirin Özellikleri:

1. Dış Dünyanın Gözlemlenmesi

2. Şiir Diliyle Resim Yapma

3. Aklın ve Mantığın Reddi

4. Söz Dizimin Bozulması ve Sözcüklerin Parçalanması

5. Kolaj

Max Jacob önemli şiirlerini sürrealizm içinde kaleme almıştır. Zar Kutusu (1917), Merkez Laboratuvarı (1921), Genç Bir Şaire Öğütler (1945) bunlardan birkaçıdır.

İnsan Sesi (1940) ve İki Başlı Kartal (1949) Jean Cocteau'ya, “New York’ta Paskalya” (1912) ve “Transsibirya’nın ve Fransalı Küçük Jeanne’ın Öyküsü” ise Blaise Cendrars'a aittir.

Dada, adını, akımın öncüsü olacak Romen asıllı Fransız şair Tristan Tzara (1896-1963)’nın Larousse sözlüğünü rastgele açıp bulduğu “dada” kelimesinden alır. Fransızca “tahta at” anlamına gelmektedir. 1918-Dada Manifestosu’nda Tzara kelime ile ilgili şunları söyler:

DADANIN HİÇBİR ANLAMI YOKTUR
Eğer işe yaramaz ise ve zamanımızı anlamı olmayan bir sözcükle kaybetmek istemiyorsak... Bu tür kişilerin kafasında dolaşan ilk düşünce bakteriyolojik bir düzendedir: en azından etimolojik, tarihî veya psikolojik kökenini bulmaktır. Krou zencilerinin kutsal bir ineğin kuyruğuna DADA adını verdiklerini gazetelerden biliyoruz. DADA, İtalya’nın bazı yörelerinde ise küp ve anne anlamına geliyor. Rusça’da ve Romence’de tahta at, sütanne, çifte doğrulama demek DADA (1918 Dada Manifestosu)

Nazi baskısından dolayı adını sonradan Charles Hulbeck olarak değiştirip Amerika’ya gidecek olan Zürih grubu içindeki Richard Hülsenbeck dadaizmin Berlin’de siyasal bir nitelik kazanmasını sağlar. Raoul Housmann (1886-1971), Johannes Beader (1875-1955), Otto Scahmalhausen (1890-1958) ve Herzfelde kardeşler ve daha pek çok sanatçı yükselen Alman milliyetçiliğine karşı bir cehpe alırlar.

İlk dadaist metinlerden biri olarak kabul edilen “Bay Antipyrine’in Gökyüzündeki İlk Serüveni (1916)” başlıklı metin, “DADA şiddetimizdir bizim” diye başlar. Metin birbirinden bağımsızmış gibi duran bir sürü fikrin birbiri ardınca sıralanması gibi görünür ama bü- tünden çıkarılan şey şudur ki tüm değerlerle alay edilmektedir

Dada aynı zamanda burjuva ideolojisine de karşıdır. Kendisini “Dada ne çılgınlıktır, ne bilgelik, ne de ironi, bana bak, kibar burjuva” diye nitelerken burjuvaya sesleniyor oluşu onu muhatap ve karşısına alması ile ilgilidir.

Kendisine kadar sanatın basmakalıp biçimler içinde insanları uyuttuğunu düşünür. “Çocuklar sonu uyaklı biten sözcükleri toplarlar sonra ağlarlardı ve bağırarak şiir okurlardı.” Sözleriyle sanatın yeknesaklığına ve değişmez yapısının insanları tek tipleştirdiğine işaret eder.

1. Dadaist şiiri diğer şiirlerden ayıran en belirgin özelliklerin başında “Fonetik şiir” algısı gelir. Hugo Ball’la gelişen bu şiir soyuttur ve alışılmış şiir fonetiğine karşı algıyı değiştirir. Dada şiirinin çıkardığı ses aşina bir ses değildir. 

2. Her türlü geleneksel şiir biçimini ortadan kaldırmak ve o güne kadar denenmemiş yeni biçimler geliştirmek: hatta biçimsizlik. Biçimsizliği biçime dönüştürmek,

3. Sürekli aynı kelimenin tekrarı, sadece tek harfin dağınık biçimde rastgele sayfayı kaplaması, “HAHAHAHAHA....rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr” vb. yansıma seslerin ya da harflerin kullanılması gibi biçim deformasyonları yapmak,

4. Şaşırtmayı amaçladıkları için imgeleri çoğunlukla birbiriyle bağlantısız kavramlardan seçmek, bunun için serbest çağrışımlardan yararlanmak ve saçma sözlere yönelmek,

5. Kelimeleri sözlüksel ya da sembolik anlamlarının tamamen dışında bambaşka an- lamlarda kullanmak,

6. Organik bir tema bütünlüğü aramamak ve anlamdan uzaklaşmak,
7. Alaylı, ironik bir söylem yaratmak,
8. Cinsellik içeren kelimeler kullanmak ve imgeler kurmaktır.

Kübizm