BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II

Empresyonizm, sanatkârın zihinsel sürecini de hesaba katan bir sanat anlayışıdır. Bu anlayışa göre bireysel bakış açısı da sanat dahil edilmelidir.

İçine doğdukları sosyal ve ekonomik durum aynı olsa da natüralizm ve empresyonizm eşyanın nasıl görüldüğüne ve nasıl aktarıldığına ilişkin görüşleriyle birbirinden ayrılır. Natüralistler hayatı donmuş ve bitmiş, tamamlanmış eylemlerden ibaret gibi resmederken, empresyonistler hareket halinde bir dünyayı resmetmişlerdir.

Edebiyatta ise empresyonizm dış gerçeklik yerine anlık ruh hallerini anlatmayı denedi.

Empresyonizmin ortaya çıktığı senelerde Fransız klasik sanat geleneği hala etkisini sürdürmektedir. Eugene Delacroix’nın (1798-1863) öncülük ettiği Fransız romantik sanat geleneği, devrin en çok beğenilen sanat anlayışıdır. Sağlam bir desen anlayışından çok renk olgusuna yönelen klasiklerle yeni resim anlayışı arasındaki tartışmanın kökü on sekizinci yüzyıla kadar uzanır.

Manet’nin başlattığı, kent hayatına sanatkâr gözüyle bakmak ve toplumsal tepki karşısında, izlenimci ressamların güçlerini birleştirmeleri, akımın etkisini artırır.

Renoir, 1881’de Delacroix gibi önce Cezayir’e gider, oradan da İtalya’ya geçer. Raffaello’nun fresklerine hayran kalan Renoir, kendi resim anlayışından şüphe eder. Bu yüzden Renoir, bir süre sonra resimlerinde rengi geriye atıp, çizgiye önem vermeye başlar. Açık havada çalışmayı da önemseyen Renoir, büyük ebatlı tablolar yapar.

Başta Monet olmak üzere pek çoğu, doğanın bizzat içinde çalışabilmek için yüzen birer atölye haline getirdikleri kiralık sandallarda yaptıkları resimlerde ışığın anlık değişimlerini, doğadaki farklı renkleri olanca çabuklukla kaydetmeye çalışmıştır.

Kalıtımın insan davranışları üzerindeki etkisi gibi rasyonel konular empresyonizmde yer almaz.

Keskin hatlar empresyonist resimlerde görülen özellikler arasında yer almaz.

Köy ve kır hayatı realizm ve natüralizmde çalışılan konular arasındadır. Empresyonizmle büyük sanayi kentlerinin ve sanayileşmenin ürettiği bireysel hayat ve bireysel bakış açısı anlatılmaktadır.

Empresyonist ressamlar arasında başlangıçtaki ilkelerine sadık kalan tek isim Sisley’dir. Onun resimlerinde suyun özel bir yeri vardır. Aralıksız sudaki yansımaları resmeden Sisley’de zaman zaman tekrarlar da görülür.

EMPRESYONİSTLER Paul Verlaine (1844-1896): Düzenli bir eğitim görmeyen Verlaine başıboş bir hayatı tercih etti. Kısa bir süre öğretmenlik yaptı. Parnasyenlerle yakın ilişkisi bulunan Verlaine’in şiirleri hem empresyonizmin hem de sembolizmin ana metinlerindendir. Şiirlerinde hayal gücünün, musikinin ve renkli anlatımın özel bir önemi vardır. Eserleri Zuhal Şiirleri, Güzel Şarkı, Şiir Sanatı, Sözsüz Romanlar ve Usluluk’tur. Arthur Rimbaud (1854-1891): Fransa’nın kuzeyinde Ardenler bölgesinde Charleville kasabasında doğar. Babası bir subaydır. Rimbaud sekiz yaşında okula verilir. Daha sonra dini eğitim verilen bir okula yerleştirilen Rimbaud aynı senelerde Le Parnasse Contemporain (Çağdaş Parnasse) dergisini takip etmiştir. Théophile Gauiter, Théodore de Banville, Léon Dierx ve Paul Verlaine gibi o yılların tanınmış şairlerinin şiirleri ile bu dergi aracılığıyla tanışır. Esrik Gemi (1871), Cehennemde Bir Mevsim (1873), Illuminations (1874) adlı şiir kitapları vardır.

Marcel Proust (1871-1922): Asıl adı Valentin Louis Georges Eugène Marcel Proust’dur. Romanları, denemeleri ve eleştiri yazıları vardır. 1913-1927 yılları arasında yayınlanan ve Türkçeye Geçmiş Zaman Peşinde adıyla çevrilen yedi ciltlik À la recherche du temps perdu en tanınmış eseridir.

EMPRESYONİSTLER Paul Verlaine (1844-1896): Düzenli bir eğitim görmeyen Verlaine başıboş bir hayatı tercih etti. Kısa bir süre öğretmenlik yaptı. Parnasyenlerle yakın ilişkisi bulunan Verlaine’in şiirleri hem empresyonizmin hem de sembolizmin ana metinlerindendir. Şiirlerinde hayal gücünün, musikinin ve renkli anlatımın özel bir önemi vardır. Eserleri Zuhal Şiirleri, Güzel Şarkı, Şiir Sanatı, Sözsüz Romanlar ve Usluluk’tur. Arthur Rimbaud (1854-1891): Fransa’nın kuzeyinde Ardenler bölgesinde Charleville kasabasında doğar. Babası bir subaydır. Rimbaud sekiz yaşında okula verilir. Daha sonra dini eğitim verilen bir okula yerleştirilen Rimbaud aynı senelerde Le Parnasse Contemporain (Çağdaş Parnasse) dergisini takip etmiştir. Théophile Gauiter, Théodore de Banville, Léon Dierx ve Paul Verlaine gibi o yılların tanınmış şairlerinin şiirleri ile bu dergi aracılığıyla tanışır. Esrik Gemi (1871), Cehennemde Bir Mevsim (1873), Illuminations (1874) adlı şiir kitapları vardır. Rainer Maria Rilke (1875-1926): Babası Josef Rilke (1838–1906) Alman kökenli bir demiryolu memuru, annesi ise Praglı zengin bir aileye mensuptur. Rilke dokuz yaşına geldiğinde annesi ile babası boşanır ve Rilke annesiyle birlikte Viyana’ya yerleşir. 1896-1899 yılları arasında öğrenimine Münih ve Berlin’de devam eden Rilke, burada Lou AndreasSalome ile tanıştı. Rilke’nin sanatçı kişiliğinde Salome’nin etkisinin büyük olduğu söylenir. Rodin’in yaşamını yazmak üzere Paris’e gider. Rodin’in yaşamından ziyade kendisinin Paris’teki hayatını dile getiren Auguste Rodin adlı ilk mensur eserini yayınlar. Malte Laurids Brigge’nin Notları adlı ilk romanını tamamladıktan sonra Kuzey Afrika seyahatine çıkar. 1909’da Duino Ağıtları’nı, 1919’da Orpheus’a Soneler’i yazar. 1926’da ölür. Eserleri: Yaşam ve Şiirler (1894), Erken Şiirler (1902), Görüntüler Kitabı (1902), Saatler Kitabı (1905), Yeni Şiirler (1907), Duino Ağıtları (1923), Orpheus’a Soneler (1923). Marcel Proust (1871-1922): Asıl adı Valentin Louis Georges Eugène Marcel Proust’dur. Romanları, denemeleri ve eleştiri yazıları vardır. 1913-1927 yılları arasında yayınlanan ve Türkçeye Geçmiş Zaman Peşinde adıyla çevrilen yedi ciltlik À la recherche du temps perdu en tanınmış eseridir

Rainer Maria Rilke (1875-1926): Babası Josef Rilke (1838–1906) Alman kökenli bir demiryolu memuru, annesi ise Praglı zengin bir aileye mensuptur. Rilke dokuz yaşına geldiğinde annesi ile babası boşanır ve Rilke annesiyle birlikte Viyana’ya yerleşir. 1896-1899 yılları arasında öğrenimine Münih ve Berlin’de devam eden Rilke, burada Lou AndreasSalome ile tanıştı. Rilke’nin sanatçı kişiliğinde Salome’nin etkisinin büyük olduğu söylenir. Rodin’in yaşamını yazmak üzere Paris’e gider. Rodin’in yaşamından ziyade kendisinin Paris’teki hayatını dile getiren Auguste Rodin adlı ilk mensur eserini yayınlar. Malte Laurids Brigge’nin Notları adlı ilk romanını tamamladıktan sonra Kuzey Afrika seyahatine çıkar. 1909’da Duino Ağıtları’nı, 1919’da Orpheus’a Soneler’i yazar. 1926’da ölür. Eserleri: Yaşam ve Şiirler (1894), Erken Şiirler (1902), Görüntüler Kitabı (1902), Saatler Kitabı (1905), Yeni Şiirler (1907), Duino Ağıtları (1923), Orpheus’a Soneler (1923).

Heinrich Mann (1871-1950): Zengin bir ailenin çocuğu olan Mann, Thomas Mann’ın ağabeyidir. Tembeller Ülkesinde (1900) başta olmak üzere ilk eserlerinde toplumun üst kesimlerindeki çöküşü anlatır. Eserlerinde en çok rastlanan temalar para, mevki ve iktidar tutkusudur. Profesör Unrat (1905) adlı romanı Mavi Melek (1928) adıyla sinemaya uyarlandıktan sonra büyük ün kazandı. Uyruk (1918), Yoksullar (1917) ve Kafa (1925)’dan oluşan İmparatorluk adlı üçlemesinde, otoriter devlet yapısının sonuçlarını anlatır.

Empresyonist resimde karanlık tonların yerini aydınlık, parlak renkler almış; ışık sanki başlı başına bir konu haline gelmiştir.

James Joyce (1882-1941): Asıl adı James Augustine Aloysius Joyce’dur. İrlandalıdır. Edebiyatta anlatım biçimleri alanında yaptığı yeniliklerle yirminci yüzyıl edebiyatını derinden etkilemiştir. Cizvit okullarında eğitim gördü. Dublin’deki University College’da felsefe ve modern diller okudu. Sürgünler adlı tek piyesini 1915’te yazdı. Sanatçının Bir Genç Adam Olarak Portresi adını taşıyan otobiyografik romanı 1916’da yayınlandı. En tanınmış eseri Ulysses ilk kez 1922’de Paris’te basıldı. Anlatım teknikleri konusunda birçok yenilikler içeren bu iki roman, dünya edebiyatının adeta seyrini değiştirdi. Bugün bilinç akışı adıyla bilinen ve daha çok psikanalizden etkilenen yazma tekniği Joyce’un bu eserleri ile başlamıştır denebilir. 1939’da, Finnegans Wake adlı eserini yayınladı ve 13 Ocak1941’de öldü.

EKSPRESYONİZMİN İLKELERİ Ekspresyonizmin ilkelerini kavrayabilmek için gerçeğin herkese göre değiştiğini iddia eden ve bakışı/görmenin biçimlerini önemseyen empresyonizmi, mevcut dilin gerçeği anlatmakta yetersiz olduğunu savunan sembolizmi, başta Dostoyevski olmak üzere psikolojik gerçekçilik anlayışının önemli romancılarını, 1883’ten itibaren Avrupa felsefesine bambaşka bir bakış açısı getiren ve gerçekliği yeniden yorumlayan Bergsonculuğu –intuition felsefesi-ve bilhassa psikanalizdeki gelişmeleri hatırlamakta fayda vardır. Çünkü Descartes’dan itibaren gerçeğin tanımı aklı esas alan Avrupa fikir ve sanat hayatı, sembolizm ve empresyonizmle beraber, bu kanaatini sorgulamaya başlamıştır. Beş duyu insan bilincine sadece nesnelerin formları hakkında bilgi verir. Ancak bireyler gerçeği kendi bilinçlerinin içeriğine göre kavrarlar. Buradan bir değil en az iki gerçeğin olduğu anlaşılmalıdır. Birisi fizik gerçek diğeri de metafizik gerçek. Fizik gerçek pozitivistlerin kabul ettikleri gerçektir ve onu kavrama yolu, zekâdır. Ancak metafizik gerçek zekâ ile kavranamaz, sezgi ile kavranabilir. Sezgici felsefenin esasını teşkil eden bu tez, sanat ve edebiyat alanında da etkisini göstermiş ve aynı senelerde edebiyatta sembolizm ve empresyonizm, biraz sonra da ekspresyonizm ortaya çıkmıştır. İnsan doğası sadece dış gerçeklikten değil, aynı zamanda iç gerçeklikten ibarettir. İç gerçekliği anlamanın yolu ise kendimizi gözlemlemekle mümkündür. Başkalarının psikolojik dünyasını anlamak için de jestlerin ve mimiklerin anlamını kavramak gerekir. Öte yandan insanı kavrayabilmek için, onun geçmişte kalmış tecrübeleri de önemlidir. Resimde ya da edebiyatta gerçekliği anlatmanın yolu demek ki bir çeşit psikanaliz yapmaktır. Dışavurumcular, psikolojik gerçekçiliğe doğru giden sanat şekillerinde gerçeğin aktarılma biçimini değiştirmişler, yer yer klasik değilse bile, renklerden ve geometrik şekillerden faydalanmışlardır. Bu konudaki bilgileri ise yine on dokuzuncu yüzyıl sonunda yoğunlaşan psikoloji ve eski kültürler hakkındaki çalışmalardan gelmektedir.

Bireysellik bütün sanatçılarda önemli bir özellik olduğu gibi ekspresyonistlerde de önemlidir. Kendine özgülüğün yanında, dışavurumcular, biçimi bozmak, renklere simgesel anlam yüklemek, psikolojik gerekçeleri resme yansıtmak bakımlarından ortak bir tavır sergilerler. Onların renklerin simgesel anlamlarından faydalanıyor olmaları, kendilerinden önceki sembolistlerden de etkilendiklerini gösterir. Diğer yandan izlenimciliğin dış gerçeği gözlemleme prensibini ekspresyonistler iç halleri gözlemlemek şeklinde değiştirmek bakımından da empresyonist sanatın prensibini değiştirmişler. Bu tercihler, onların hem sembolizmden hem de empresyonizmden etkilendiğini göstermektedir. Natüralizmin resimde boya kullanma yöntemine itiraz ederek renkleri özgürleştiren bu akımın temsilcileri, perspektif ve desene önem vermek bakımından da ortak özelliklere sahiptirler. Çünkü sanat eserindeki her türlü argüman, malzemenin kullanılış biçimi ve hatta oranı, simgesel anlamlarıyla birlikte, sanatçı ile seyirci arasında bir çeşit psikolojik iletişim kurulmasını sağlar.