BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II - Deneme Sınavı - 31

Varoluşçu felsefedeki anlamıyla ilk kez kullanılışına Kierkegaard’da rastlıyoruz. Düşünceleriyle varoluşçuluğun babası sayılan Kierkegaard’a göre varoluş, bütün varolanlardan, bütün doğal ya da düşünsel olarak verilmiş varlık düzenlerinden ve varlık bağlarından sıyrılarak tek başına kalmayı, tanrı ya da hiçlik önünde yapayalnız olmayı göze alan insanın varoluşu demektir. Bunun yanında hiçbir zaman bir nesne gibi verilmemiş olan, hiçbir zaman olmuş bitmiş bir varlık olarak hazır bulunmayan; tersine yalnız özgürce bir kendini  gerçekleştirme yoluyla gerçek ve yaşanabilir olan bir olgudur.

Kierkegaard’da “kaygı” kavramının önemli bir yeri vardır. Kendi varoluşunu düşünen bir insanın dünyadaki yalnızlığı; belirsizlik, çelişki, mutlak iradeyle seçim yapma sorumluluğu karşısındaki kaygısı kaçınılmazdır. Kierkegaard tanrı fikri ve tanrıya yöneliş olmadan bu çelişkilerin çözülemeyeceğine inanır.

Heidegger, varoluşçuluğun önemli kaynaklarından biri olan kitabı Varlık ve Zaman’da, “insan” ya da “insan varlığı” demek yerine, varlığın dünyada oluşunu temsil eden “Dasein” kavramını kullanmıştır. Dasein, diğer varlıklardan farklı olarak kendi varoluşunu konu edinen insan varlığına işaret eder

Varoluşun özden önce gelişine ilk değinen Kierkegaard’dır. Ona göre insan ne olmadığını seçer önce. Seçimler yaparak kendini (özünü) oluşturur. İnsan özgürdür, kendi seçimlerini kendisi yapar, bunu kaygılı varoluşundan ötürü nedensellik ilesiyle belirlenmiş bir şekilde değil özgür iradesiyle yapar. Özgür olduğuna göre sorumludur da.

Kierkegaard özgürlüğü dört temel anlamda kullanır. Bunlardan ilki zorlayıcı bir dış güçten muaf olmaktır. Öyleyse insan özgür olduğunda onu şu ya da bu seçimi yapmaya zorlayacak bir dış güç yoktur. İnsan içine dönerek seçimleri için orada bir dayanak arar. Kierkegaard için ikinci özgürlük, seçme özgürlüğü kavramıdır. Ona göre özgürlük keyfiyetten doğmaz. İçe dönerek düşünmekten, kaygıdan doğar. Eğer bir seçim düşünmeden kaynaklanmıyorsa özgür bir seçim olamaz, ancak nedensellikle açıklanabilir. Kierkegaard Kaygı Kavramı adlı eserinde “kendilik özgürlüktür” der. Kendi içine dönmek ve kendini bilmek özgürlüktür. Birinci anlamıyla kendinin farkında olmak, yani seçme özgürlüğüne sahip olduğunun, muktedir olduğunun farkında olmak özgürlükken ikinci anlamıyla kendilik özgürlüktür. Burada özgürlük, kendini gerçekleştirme anlamına gelir. Bu anlamıyla özgürlük, kişi kendi olmayı seçerek kendi olması sonucu ortaya çıkar. Eğer kişi özgürlüğünü yanlış kullanıp kendinden başka bir şey olmayı seçerse bunun sonucu suçluluk duygusudur. Özgürlük kavramının dördüncü şekli ise İsa ve onun vahiyleridir.

Nietzsche, yeni değerlerin ortaya konması ve insanın kendini bu yolla bir ahlâka bağlaması konusunda özgürlük kavramına özel bir önem yükler. İnsan ancak özgür olarak kendisi olabilir, kendi ahlâkını kurabilir ve iradeergileyebilir. Hıristiyan ahlâkına, insanın bütün özgürlüklerinden fedakârlık etmesi anlamına geldiği için karşı çıkar. Püriten köklerine karşı bir tepki olarak ateizmi benimser ve “Tanrı öldü” sonucuna varır. Hıristiyan Tanrı’nın ölümü, Avrupa insanını evrensel bir hedef olmadan bırakır. Amaç, asil ve özgür ruhları, “sürü ahlâkı”nın prangalarını kırmaya ve kendi değerlerini belirlemeye teşvik etmektir.

Kaygı, bunaltı, sorumluluk ve saçma Varoluşçu felsefede sıkça karşılaşılan kavramlarken bilincin özel bir yeri yoktur.

Sartre 1938’de Bulantı (La Nausée)’yı yayımladığında büyük ilgi görür. Romanın kahramanı 35 yaşlarında, bekar ve yalnız yaşamakta olan Antoine Roquentin’dir. Ardından öykü kitabı Duvar (1939) gelir. İnsanın ölüm ve varoluş karşısındaki konumu, seçimleri, özgürlük, sorumluluk, saçma gibi kavramlar bu kitapta zengin psikolojik çözümleme ve gözlemler eşliğinde anlatılır. Sinekler (1943) adlı oyununda Oreste ile Jupiter arasındaki uzun konuşmada özgürlük konusu ele alınır. Sartre çok sayıda edebi eser de kaleme almıştır

Albert Camus, akımın popülerleşmesinde en etkili olan yazarlardandır. Kendini varoluşçu olarak görmediğini söylese de Sisifos Söyleni (Le Mythe de Sisyphe) adını verdiği deneme kitabında “saçma”nın felsefesini yapar ve bütün eserlerinde bu felsefenin izi görülür. Onun varoluşuna anlam vermeye çalışan, yabancılaşmış, varoluş kaygısı yaşayan kahramanları ve eserlerindeki genel hava, varoluşçu olarak kabul edilmesine yol açmıştır. 1942 tarihli Yabancı (l’Étranger) ile büyük ilgi görür. Romanın başkişisi Meursault yabancılaşmanın ve “saçma”nın kavranmasının simgesi olur. Sisifos Söyleni’ndeki varoluşçu
önermeleri ve “saçma” (anlamsızlık/uyumsuzluk) felsefesini, Caligula ve Le Malentendu adlı tiyatro oyunlarına uyarlar. Veba (La Peste) (1947) ve Düşüş (La Chute)(1956) adlı romanlarında da “saçma”yı imgelere dökmeye devam eder. 1957 yılında Nobel edebiyat ödülüne layık görülür.

Akımın etkilediği çağdaş yazarlardan bir diğeri Milan Kundera’dır. Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği adlı romanıyla büyük ün kazanan Kundera, Sovyet işgali sırasında Prag’da geçen romanında, varoluşa dair pek çok soruna yer verir. Sovyet işgaline karşı çıkıp mücadele etmek ve bedel ödemek ile baskıyı sessizce kabullenip suçluluk duygusuyla yaşamak, insanın sorumluluğu ve kaçışı, varolmanın hafifliğine karşılık varolmanın eziyeti gibi ikilemleri başarılı psikolojik gözlemlerle ele alır.

A

Bilindiği kadarıyla büyülü gerçekçilik terimi ilk olarak Alman sanat eleştirmeni Franz Roh tarafından değiştirilmiş gerçekliği gösteren bir tabloyu tanımlamak için kullanılmıştır.

Akımın ikinci dönemi, 1930-1950 yılları arasını kapsar. Bu dönemde Bettina ShawLawrence, Paul Cadmus, Ivan Albright, Philip Evergood, George Tooker ve Andrew Wyeth gibi Kuzey Amerikalı ve Avrupalı ressamlar tarafından, genellikle Roh’un “olağanüstü” adını verdiği şeyi barındıran, gündelik gerçekliğe değil, daha çok biçem bozukluklarının ve abartıların kullanıldığı gerçeküstü dekora sahip “büyülü gerçekçi” resimler yapılmıştır.

1950’lerden sonra akım özellikle sömürgecilik-sonrası, feminist ve postmodernist yazarlar tarafından kullanılmıştır.

1923 yılında Gustav Hartlaub, anlatımcılığa tepki olarak resim sanatı için büyülü gerçekçilik yerine, Yeni Nesnellik (İng. New Objectivism) kavramını önerir.

Büyülü gerçekçilik edebiyat alanında ilk kez İtalyan yazar ve eleştirmen Massimo
Bontempelli (1878–1960) tarafından kullanılmıştır.

Büyülü gerçekçilik, içinde büyülü öğeleri barındıran gerçeklik anlayışı çerçevesinde, “düşsel/gerçekdışılık ile gerçekçiliği birbirine bağlayan” (Faris, 2005, s. 163) gerçekliğin postmodern bir görüntüsüdür.

Büyülü gerçekçilik anlatısı sömürgecilik-sonrası söylemde, düşlem ve gerçeklik
gibi iki farklı niteliğin melez bir birleşimidir. Büyülü gerçekçi bir romanlar sözlü edebiyat içinden doğan fantastik söylensel geleneğin bir yansıması olarak, cin, peri, hayalet ve değişik doğaüstü varlıkların örüntülediği söylenceler, törensel gelenekler ve halk öykülerinden yararlanır. Okur, gerçek ile kurmaca, düşsel ile olgusal, doğa ile doğaüstü, tekinsiz ile olağanüstü, alışılmış ile alışılmamış arasında kalır. Ancak bu kusursuz bileşim, okuru şaşırtmadan gerçekleştirilir. Verilenlerin hepsi büyülü gerçekçi romanın niteliklerindendir.

Sema Kaygusuz da düşsel gerçekçi Türk yazarları arasında anılabilir. Kaygusuz’un 2006 yılında yayımladığı Yere Düşen Dualar adlı romanı, üzüm ve altın başlıklı iki bölümden oluşmaktadır. Romanda bir adada annesi tarafından terk edilmiş bir kızın, alkolik babasının ve ada halkının baskısı karşısında yaşadığı duygusal sarsıntılar öykülenir. Anlatıda, üzüm ve altın imgeleri büyülü gerçekçi bir dille öyküye anlatı kişisi olarak katılarak, çok katmanlı bir yapı oluşturulur.

Üç isim de bu akımın temsilcilerindendir.