BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II - Deneme Sınavı - 29

Düşlemin tersine, büyülü gerçekçi romanlarda içinde yaşanılan dünya ayrıntılı olarak betimlenir

İlk kez 1925 yılında Roh, “değiştirilmiş gerçeklik”i gösteren bir tabloyu tanımlamak için ve gerçekçiliğe yakın yeni, güçlü bir akımı anlatmak için “magischer realismus (büyülü gerçekçilik)” terimini kullanmıştır.

Büyülü gerçekçilik akımı, edebiyat alanında da etkisini kısa sürede gösterir. Arjantinli yazar Jorge Luis Borges (1899–1988) 1935 yılında Alçaklığın Evrensel Tarihi adlı yapıtını yayımlar. Borges, edebiyat eleştirmenlerince ilk büyülü gerçekçi örnekçe olarak benimsenen bu yapıtında, eski masalların ve gerçek yaşamöykülerinin yapısını bozup kurmaca ile gerçekliği aynı anda iç içe geçirerek yeniden öykülemiştir. Borges anlatısında, alçaklık kavramını her şeyin üzerinde evrensel bir değer olarak okura sunmuş, bu kavramı büyülü gerçekçi bir yaklaşımla okurla buluşturmuştur.

Büyülü gerekliğin özellikle Latin Amerika’da gelişmesinin temelinde, Batı’nın akılcı ve gerçekçi sömürgeci dünya algısı ve yönetimine karşı, yerli halkın, yıllarca maruz kaldığı sömürgeci ve ırkçı eylemlere direnerek, kendi kimliğini oluşturmasında bu güçlü söylensel geleneğin etkisi büyüktür. Doğal olarak, Batı’nın gerçekçi romanının karşısında, özünde saklı kalmış yerli ekinin doğallığını yansıtan büyülü gerçekçilik akımı durmaktadır. Büyülü gerçekçilik akımı, yeniliğin gelişiminin etkisinin gelişmiş ülkelerden sonra üçüncü dünya ülkelerine ulaşması ile birlikte, toplum kendisini gelenek ile yenilik arasında sıkışmış biçimde, melezleşme durumunda bulur. Bu duruma bir tepki olarak, bu insanlar geleneklerine sarılarak, gerçeklikle geleneği bir arada var etmeye, bir yandan yeniliğe uymaya çalışırken, bir yandan da onun olumsuz etkilerine direnerek çatışmaya girişirler. Bu melezlik içinde deneyimlenen çelişki ve çatışma durumundan “büyülü gerçekçilik” doğar. Bu akım, gelenekselle yeniliği fantastik bir düzlemde birleştiren -hatta bir bağlamda geleneği ve yeniyi aynı anda eleştiren- bir akımdır. Bu bilgilerden yola çıkarak söz konusu akımın yeniliği tamamen benimserken geleneği tamamen eleştirdiğini söyleyemeyiz.

Büyülü gerçekçi romanın anlatıcısı, okurun büyülü ve tuhaf olandaki mantıksızlığın bilincine varmaması için, olaylar üzerinde hiçbir açıklayıcı bilgi vermeden ya da alaysılama tekniğine başvurarak, okur ile metin arasında bir uzaklık duygusu yaratır. Bu ağız sıkılığı aracılığıyla öykülenen olaylar ile bu olayların sunumu önem kazanmış olur. Walter’a göre, büyülü gerçekçi metinlerin sağlaması gereken üçüncü ölçüt, yazarın ağız sıkılığıdır. Anlatıcı-yazar ile anlatı-kişileri, anlatıda öykülenen doğaüstü ile gerçekçi olayların uyumlu bütünlüğünü bozacak biçimde açıklama yapmamalı ve yaklaşmamalıdırlar. Anlatıcı, büyülü gerçekçi olayların gerçekliğini sorgulamadan korumak için, bu olaylara bir gözlemci bakış açısıyla açıklamalar getirmemelidir. Tersi durumunda, inandığı akılcı dünya görüşünün üstünlüğünü vurgularsa, doğaüstüne yer veren öteki dünya görüşü gerçeklik karşısında ikincil düzeye inecek ve denge ve uyum bozulacaktır. Bundan kaçınmak için de anlatıcı, büyülü gerçekçi dünyaya inanan bir anlatı kişisinin bakış açısını benimsemelidir. Bu bilgilerden yola çıkarak romanda anlatıcının, okurun büyülü ve tuhaf olandaki mantıksızlığın bilincine varmaması için doğaüstü ile gerçekçi olayların uyumlu bütünlüğünü bozacak biçimde açıklama yapmaması gerektiğini söyleyebiliriz.

Türkiye Latin Amerika ülkeleri gibi yenilikçiliğin etkisi altına girerek geleneksel ile yeninin karşılaşması ile kültürel bir melezleşme süreci yaşar. Kuşkusuz bu süreci tetikleyen etmenlerden birisi de Türkiye’nin türlü nedenlerle maruz bırakıldığı darbeler sürecidir. Toplumsal düzlemde yıkıcı etkilere yol açan bu süreçlere en etkili yanıt, Latife Tekin, Nazlı Eray ve Sema Kaygusuz gibi yazarların büyülü gerçekçi romanları ile verilir. ‘Edebiyatın toplumun bir anlatımı’ olduğu savı, bu süreçte bir kez daha doğrulanmıştır. Bu yazarlar kalemlerine sarılarak ülkelerinin içinde bulunduğu bu acıklı ikilemleri büyülü gerçekçi yazma biçemi ile okura sunma görevi üstlenmişlerdir. Bu akımın Türkiye’deki ilk önemli temsilcisi Latife Tekin’dir. Daha yeni darbe sürecini yaşamış olan bir toplumun varoluşsal sıkıntısını, gerçekçi ya da sosyalist gerçekçi bir yaklaşımla öykülemek olası değildir. Bu varoluşsal sorgulamadan yola çıkan Tekin, büyülü gerçeklik akımına başvurarak, kendisini tüm bu sıkıntılı durumlardan uzaklaştıracak olan eski Türk kültür ve geleneğine yönelir. Bu yöneliş onun, düşsel ile gerçekliği belli bir denge içinde birbirine karıştırarak, büyülü bir roman evreni yaratmasına yol açar.

Teneke Trampet eseri Günter Grass tarafından yazılmış ve 1999 Nobel Edebiyat Ödülü kazanmıştır. Curzio Malaparte yapıtının adı Kaputt'dur.

Büyülü gerçekçiliğin Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupalı sanatçıların başlattığı bir yirminci yüzyıl hareketi olduğu söylenebilir. İlk dönem 1920’lerde Almanya’da başlamıştır. İlk kez 1925 yılında Alman sanat eleştirmeni Franz Roh, “değiştirilmiş gerçeklik”i gösteren bir tabloyu tanımlamak için ve gerçekçiliğe yakın yeni, güçlü bir akımı anlatmak için “magischer realismus (büyülü gerçekçilik)” terimini kullanmıştır. Bu akımla birlikte resim sanatında doğaüstü olayların yerine tamamen gerçek dünyaya ait örneklerin geçtiği bir tarz kullanılmıştır. Büyülü gerçekçi resimler, büyülü gerçekçiliğin düşsel dünyası ile gerçek dünyanın bir araya gelmesiyle oluşur. Büyülü gerçekçilik akımının etkileri Avrupa'yla sınırlı kalmayıp Latin Amerika başta olmak üzere, dünyanın pek çok bölgesine yayıldığı gibi, edebiyattaki örneklerini de 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren vermeye başlamıştır.

Büyülü gerçekçilik edebiyat alanında ilk kez İtalyan yazar ve eleştirmen Massimo
Bontempelli (1878–1960) tarafından kullanılmıştır. 1926 yılında İtalyan yazar ve gazeteci Curzio Malaparte ile birlikte kurdukları Revue 900 adlı Fransız-İtalyan oluşumu dergide büyülü gerçekçilik üzerine düşüncelerini paylaşmıştır.

Alejo Carpentier 1949’da yayımladığı Bu Dünyanın Krallığı adlı romanında Haitili yerlilerin inanışlarını, söylen ve masallarlar bezeyerek öykülemiştir. Carpentier’e göre; ‘bir yanda söylenlerle yaşayan,doğaüstünü günlük gerçekliklerinin bir parçası olarak benimseyerek gerçekliği gerçeküstücülerin savladıkları gibi bir “bütün” olarak algılayan köleleşmiş yerliler, öte yanda ise usçuluğun temsilcisi olan, yerli halkı ezerek onların ekinlerini yozlaştıran Avrupalı efendiler’ bir arada yaşamaktadır. Yerliler doğaüstüyle barışık bir yaşam sürerken, Avrupalılar moderniteyi temsil etmektedir. Carpentier, Haiti’deki Fransız efendiler ile yerli köleler arasındaki savaşımı öykülemek için,
yerlilerin ve efendilerin bakış açılarından anlatırken kölelerin duygularından yana tutum
takınmıştır.

Büyülü gerçekçi metinlerin temel özelliği nitelik gerçekte, anlatıda gerçekdışı/düşsel olanla gerçek olanı dengeleme çabasıdır. Gerçekliği tartışılabilir kılmak, gerçekliğin daha derin bir tabakasını ortaya çıkarmak için düşsel imgelerden, mit ve efsanelerden yararlanılır. Gerçek ve düşsel dünyaların bir araya getirildiği bir atmosfer yaratılır.

Varoluşçuluk yalnızca romanlarda ele alınan nitelikleri yönünden değil; bu nitelikler romanın biçimine de etki ettiği için bir edebiyat akımı olarak kabul edilmiştir. Çağımızda birey ne Orta Çağ’ın kolektivist, din, töre ve gelenekle belirlenen kuralcılığının yol açtığı “irade devri (devredilmesi)”nin ne de modernizmin getirdiği ve sonrasında Aydınlanma Çağı’yla beraber güçlenen “akılla dünyayı açıkladığını düşünme”nin konforuna sahip değildir. Varoluşçuluk öncelikle tek başına ve özgür olan insan tasavvurundan doğan bir felsefî öğretidir. Özellikle I. ve II. Dünya Savaşlarının yarattığı güvensizlik, yalnızlık ve Avrupalı değerlerin yıkılışına tanık olmanın verdiği hayal kırıklığı, bu akımın sistemleşmesi ve yaygınlaşmasında etkendir.
Varoluşçular, kendi içlerinde Hıristiyan varoluşçular ve tanrıtanımaz varoluşçular
olarak ikiye ayrılırlar. Bu iki kanadın temsilcilerini varoluş felsefesi açısından birleştiren temel ilke, varoluşun özden önce geldiği ilkesidir.

Varoluşçulukta insan varoluşunun anlamı temel alınır; insan varoluşunun rastlantısallığı, ölümlülüğü, bırakılmışlığı… Aydınlanma karşıtı bir felsefe olarak da değerlendirilmiştir çünkü varoluşçuluk varoluşun kavranması için akla güvenmez. Çok genel bir tanım yaparsak, “insan varoluşunu temel alan, öznellikten hareket eden, insanı temelde özgürlük, bırakılmışlık, sorumluluk, bunaltı kavramlarıyla ilişkisi bakımından ele alan felsefe akımı” ve “1930’larda güçlenerek İkinci Dünya Savaşı yıllarında asıl gücüne ulaşmış, varoluşçu felsefeyi ve onun temel kavramlarını ele alan edebiyat akımı” olduğunu söyleyebiliriz.

Varoluş üzerine düşünmek ve onu tanımlamaya çalışmak insan varoluşu kadar eskidir kuşkusuz. Ancak biz onun varoluşçu felsefedeki anlamıyla ilk kez kullanılışına Kierkegaard’da rastlıyoruz. Düşünceleriyle varoluşçuluğun babası sayılan Kierkegaard’a göre varoluş, bütün varolanlardan, bütün doğal ya da düşünsel olarak verilmiş varlık düzenlerinden ve varlık bağlarından sıyrılarak tek
başına kalmayı, tanrı ya da hiçlik önünde yapayalnız olmayı göze alan insanın varoluşu demektir. Bunun yanında hiçbir zaman bir nesne gibi verilmemiş olan, hiçbir zaman olmuş bitmiş bir varlık olarak hazır bulunmayan; tersine yalnız özgürce bir kendini gerçekleştirme yoluyla gerçek ve yaşanabilir olan bir olgudur. Varoluş, insanın kendi kendisi olma ya da olmama dayanağıdır; çünkü kişinin kendisi olarak, kendisi ya da tanrı önünde, saltık bir sorumluluğun ciddiyetiyle düşünmesine ve eylemlerde bulunmasına yol açan bir kaynaktır.

Birinci Dünya Savaşı ertesi ve İkinci Dünya Savaşı öncesinin bunalımlı yıllarında Varoluşçuluk öğretisi geniş bir yaygınlık kazanır. İkinci Dünya savaşı yılları ve ertesinde varoluşçuluk en popüler dönemini yaşar. Sartre 1943’te Varlık ve Hiçlik adlı felsefe yapıtını, ardından da her biri ayrı bir gürültü kopararak varoluşçuluğun uluslararası alanda tartışılmasını ve yaygınlaşmasını sağlayan oyun, roman, deneme ve senaryolarını yayımlar. Varoluşçuluk bu dönemde özellikle Fransa’da adeta bir modadır.

Kierkegaard var olmanın bilmekten farklı bir şey olmasından hareket ederek varoluşu felsefenin merkezine koyar. Ona göre varoluşun esas sorunu bilgi ve bilme sorunu değil var olmanın bizzat kendisidir. Çünkü bunun aksi olan her durum, insan olarak var olmanın anlamını unutturur. İnsanın varoluşuyla karşılaşması, onun farkında olması insanı yalnız olduğu gerçeğiyle yüz yüze getirir. Kendi varoluşuna şekil vermekte özgürdür. Özgür olmasının kanıtı kaygısıdır. İnsan kendisine ve tanrıya karşı sorumludur. Kaygı da sorumluluktan ileri gelir. Kierkegaard’da “kaygı” kavramının önemli bir yeri vardır. Kendi varoluşunu düşünen bir insanın dünyadaki yalnızlığı; belirsizlik, çelişki, mutlak iradeyle seçim yapma sorumluluğu karşısındaki kaygısı kaçınılmazdır.

Heidegger, varoluşçuluğun önemli kaynaklarından biri olan kitabı Varlık ve Zaman’da, “insan” ya da “insan varlığı” demek yerine, varlığın dünyada oluşunu temsil eden “Dasein” kavramını kullanmıştır. Dasein, diğer varlıklardan farklı olarak kendi varoluşunu konu edinen insan varlığına işaret eder.

Sartre’a göre, insan, ancak kendini yaptığı gibi olacaktır. Buna göre insan doğası yoktur, zîrâ onu tasarlayan bir tanrı yoktur. Herhangi bir insanın hayatı bir projedir: Tasarımı o hayatı yaşayan kişi tarafından yapılmış bir proje. “Varoluş özden önce gelir.” Bu insanın önce var olduğunu, sonra da kendini tanımladığını ortaya koyar. Birey kendini ancak bir faaliyet esnasında tanımlar. Tanrı’nın onun üzerinden elini çekmesiyle insan, varoluşunun bütün yük ve sorumluluğunu yüklenmiştir. Sartre bunu “insan, hiçbir dayanağı ve yaratanı olmaksızın, her an insanı (yeniden) icâd etmeye mahkûmdur” sözüyle açıklamaya çalışır. Tanrı ya da yazgı diye bir şey bulunmadığına göre, bireyin öznelliği ve eylemi ön plandadır. İnsan kendi yazgısını kendi özgür iradesiyle yaratır; bilinçli ve sorumluluğu
bütünüyle kendisine ait olarak hareket eder, seçer ve bağlanır.

Camus “öz olarak özgürlük” sorununu anlamsız bulur. Bunun tanrı sorununa bağlı olduğunu; bir insanın özgür olup olmadığını bilmenin, bir efendisi olup olamayacağının bilinmesini gerektirdiğini söyler. “Bildiğim tek özgürlük, düşünce ve eylem özgürlüğüdür” der. Ona göre saçma, insanın bütün ölümsüz özgürlük şanslarını sıfıra indirirken, ona eylem özgürlüğünü verir, onun etkinliğini arttırır. Umut ve gelecek yoksunluğu, insanın her şeye açık oluşunda bir artış anlamına gelir. Camus’ye göre “saçma”nın kavranmasıyla sonsuz özgürlük ortadan kalkar. Özgürlük varsayımları ancak “saçma”dan kaçınılan gündelik yaşam içinde gizlidir. Heidegger’in “varolmayı unutma” durumu dediği biçimde yaşayan insanın özgürlük varsayımı vardır.

Camus “Saçma’nın Uslamlaması” adlı denemesinde, yalnızca tek bir felsefî problem olduğunu, bunun da intihar olduğunu söyler. Ona göre yaşamın yaşamaya değer olup olmadığının sorgulanması, felsefenin temelindeki sorunun yanıtlanmasına karşılık gelir. Cevaplanması en acil olan soru yaşamın anlamıdır. Kötü sebeplerle de olsa açıklanabilen dünya, tanıdık bir dünyadır. Diğer yandan ilüzyonlar ve ışıklarla aydınlanan dünyada insan kendini bir yabancı olarak görür. İnsan ve yaşamı, aktörle sahne arasındaki bu ayrılık, saçma duygusudur (1955, s. 5). Saçma (anlamsızlık) kavramı, birey ile dış dünya arasındaki kapatılması olanaksız uçurumu, ikiliği belirler. Bilinmeyen bir gücün dünyaya fırlattığı
insanlar, bu duruma karşın o dünyanın bir parçası değildirler. Dünyada kendilerini “evde” hissetmezler.