BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II - Deneme Sınavı - 24

Foucault, yaşamı boyunca aklın dışladıklarıyla ilgilenir: delilik, raslantı, kesiklilik/devamsızlık. Edebiyat metinlerinin “başkalığın” konuşmasına olanak tanıdığına inanır. Aynı zamanda bu grupların söylemlerini kullanarak iktidarın dayattığı/dayattığı bilgi ve ideolojilerin yapıbozuma uğratılabileceğini düşünür.

Büyük Anlatı (“Grand Récit”) Lyotard’ın öne sürdüğü bir kavramdır. Büyük anlatılar, bilginin kurumsal ve ideolojik biçimleridir ve modernizmin araçlarıdır. Büyük anlatıların bittiği, inanılırlığını yitirdiği noktada postmodernizm başlar. Bir başka deyişle, modernizmin gelişme, akılcılık ve bilimsel nesnellik iddialarının bittiği noktada post-modernizm başlamıştır. Lyotard’a göre, modernite bilgiyi büyük anlatı senaryolarına ya da büyük anlatılara (grandsrécits)(örneğin Fransız Devrimi’nin aydınlanma ve özgürleşme büyük hikâyesine) dönüştürerek meşrulaştırmıştır. Günümüzde kimse bu tip felsefî “büyük anlatı”lara inanmamaktadır ve postmodernite bilgiye ancak küçük, yerel, paradoksal, mantıkötesi (paralogic) anlatılara meşruiyet sağlar. Lyotard yıkılan büyük anlatıların yerine küçük anlatıları önerir.

Doğru cevap Belirsizlik ilkesi olmalıdır. 

Belirsizlik: Bu kavram, bilgiyi ve toplumu etkileyen her türlü belirsizlik, kopukluk, yer değiştirmeyi içerir. Heisenberg’in belirsizlik ilkesini, Gödel’in eksiklik teoremini, Kuhn’un paradigmalarını ve Feyerabend’in bilimsel dadaizmini düşünebiliriz. Belirsizlikler eylemlerimize, fikirlerimize ve yorumlamalarımıza nüfuz eder; dünyamızı oluşturur. Hassan’ın bu maddesi, postmodern düşüncenin ve edebiyatın en ayırıcı özelliklerindendir. Postmodern bir dünyada insan ne kendinden ve üretimlerinden, ne de kendisi dışındaki dünyadan emin değildir.

Osmanlının kültürel anlamda Avrupa’ya, özellikle Fransa’ya açılmasında başlangıç, Kanuni’nin 1525 yılında Osmanlı’dan yardım isteyen annesinin mektubu üzerine I.François’ya yazdığı mektup ve onun sonuçlarıyla olur.

Presiozite (Fr. Préciosité),1650 ile 1660 yılları arasında genellikle Parisli aristokrat kadınların, dönemin yazar ve sanatçılarını bir araya getirerek, halktan ve sıradan kişilerden farklı davranmak, farklı bir söylem biçimi kullanmak ve farklı giyinmek amacıyla sosyete salonlarında başlattıkları bir yaşam sanatı, bir güzelduyu biçimidir. Zamanla abartılan davranış biçimleri Molière gibi kimi yazarların yapıtlarında eleştiri malzemesi olmuştur.

Babıâli’de Tercüme Odası 1832’de açılmış ve bu sayede yabancı dilin ve dil bilenlerin önemi artmaya başlamıştır.

Kübizm, 1907-1914 yılları arasında Paris’in sanat çevrelerinde önce resim sanatında ortaya çıkmış, ardından şiire ve başta mimari olmak üzere sanatın diğer kollarına yansımıştır. 20. Yüzyılın resim sahasındaki en önemli akımlarından biridir. Öncülüğünü İspanyol ressam Pablo Picasso (1881-1973) ve Fransız ressam Georges Braque (1882-1963) yapar.

Edebiyata adını veren Tanzimat, yenileşme hareketinin öncüsü kabul edilen Şinasi’nin çalışmalarıyla başlar. Şinasi’nin kaleme aldığı ilk yapıt olan Şair Evlenmesi adlı oyunu 1859’da yazılıp, 1860 yılında tefrika olarak yayınlanır.

Tanzimat edebiyatının kendisine özgü kuralları, ilkeleri ve yöntemleri yoktur. Bu nedenle bu kavram bir anlayışı ya da akımı değil, öncelikle siyasal ve toplumsal alanda yapılan Batı tarzı yenileşme çalışmalarını kasteder ve farklı özellik ve akımlardaki edebî ürünleri de kapsayan bir kavramdır.

Tanzimat, her alanda “dışa dönüş, dışa açılış” hareketidir. Bu anlayışla getirdiği yeni değer ve kavramlar doğrultusunda eski edebiyatın düşler ve masallar evreninden insanların gerçek evrenine geçişini sağlar (Özdemir, 1991, s. 133) Eski edebiyatta yaşam karşısında edilgen, dünyaya seyirci olan içe dönük insan, Tanzimat edebiyatında tersi yönde etken, katılımcı ve varlığını belli eder niteliktedir.

Tanzimat yazarlarına göre Avrupa edebiyatı, model alınması gereken tek edebiyattır: “Yirmi otuz senedir muvaffak olduğumuz terakkiyatı lisaniyye ve edebiyeyi Avrupa’yı taklit ile peyda eylediğimizi” (A.Mithat, 2015, s. 90-91) söyleyen Ahmet Mithat, yalnız edebiyatımızın değil, dilimizin bile Avrupa edebiyatıyla olan yakın teması sayesinde geliştiği inancındadır.

Tanzimat edebiyatında ağırlıklı olarak öne çıkan edebî akım Romantizmdir.

Edebiyatımızda ilk defa Beşir Fuad’ın Victor Hugo adlı biyografik eseriyle gündeme gelen Zola ve Gerçekçilik, daha sonra gazete sayfalarında ve dergi sütunlarında günlerce sürecek “hayaliyyun-hakikiyyun” (romantizm- realizm) kavgalarına yol açar (Yılmaz, 2002, s. 62).

Namık Kemal’in ilk romanı İntibah, bizde roman türünün ve romantik romanın ilk örneği sayılır.

Recaizade Ekrem’in tek romanı olan Araba Sevdası (1889) Türk edebiyatının ilk gerçekçi romanı olarak kabul edilir.

Modern anlamda ilk Türk romanı Halit Ziya Uşaklıgil’in Mai ve Siyah adlı romanı kabul edilir.

Verilen şairlerin hepsi dadacıdır, bazıları daha sonra başka akımlar içinde de eserler vermişlerdir.

Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması, Franz Marc ve August Macke’nin ölümü gibi sebepler yüzünden kısa süre sonra sona ermiş, sadece Kandinsky tarafından devam ettirilmiştir. Bilhassa felsefe alanında on dokuzuncu yüzyıl başından itibaren büyük bir birikime sahip olan Alman kültürünün yirminci yüzyıl başlarında ekspresyonizm başlığı altında ele alınabilecek Die Brücke ve Der Blaue Reiter gibi gruplar ortaya çıkarması normaldir. Bu yüzden dışavurumculuk, daha çok Almanya’da etkin olmuş sanat akımı olarak kabul edilir.

Bilindiği kadarıyla büyülü gerçekçilik terimi ilk olarak Alman sanat eleştirmeni Franz Roh tarafından değiştirilmiş gerçekliği gösteren bir tabloyu tanımlamak için kullanılmıştır. Ardından Venezuellalı Arturo Uslar-Petri, bazı Latin Amerikalı yazarların eserlerini bu akım altında sınıflandırmıştır. Kübalı yazar Alejo Carpentier, olağanüstü gerçeklik te- rimini Bu Dünyanın Krallığı (1949) romanının ön sözünde kullanmıştır. Carpentier’in önerdiği kavram, içinde doğal ve zorlamasız görünen ancak mucizevi ögeler barındıran bir tür yükseltilmiş gerçekliktir. Terim 1960’larda Latin Amerikan edebiyatının yükselişiyle dikkat çekmiştir.

1950’lerden sonra akım özellikle sömürgecilik-sonrası, feminist ve postmodernist yazarlar tarafından kullanılmıştır.

Gelecekçilik (Fr. futurisme), metafizik ve büyülü gerçekdışıcılık (Fr. irréalisme magique) arasında Birinci Dünya Savaşı sonunda klasik gerçekçilik anlayışının yıkılmasına bağlı olarak kullanılmaya başlayan bu terim, Faşizmin gelişimi ile birlikte belli bir süre gündemden düşer. Bontempelli’ye göre; “gerçekliği bütünüyle betimleyebilmek için edebiyatın görevi, gerçek ve düşsel dünyaların bir araya getirildiği yeni bir atmosfer yaratmaktır. Gerçekliğin daha derin bir tabakasını ortaya çıkarabilmek için mitler ve efsaneler imgelem aracılığıyla anlatı sürecinde yer almalıdır” (akt. Walter, 1993, s. 13). Bu tanım, büyülü gerçekçiliğin günümüzde kazandığı anlamın en önemli yapı taşlarından birisidir.

Latin Amerika’dan Kübalı yazar Alejo Carpentier, El Nacional de Caracas adlı gazetede büyülü gerçekçilik yerine, Amerika’ya özgü gelişen olağanüstü gerçeklik (es. real maravilloso) kavramını kullanarak bu akımın Latin Amerika’daki bildirisini yayımlar. Bu bildiri ile yazar, Avrupa’da gelişen akımı geliştirme ve aşma eğilimindedir. Ona göre; Avrupa savaşlarla yorgun düşmüş ve özgün kültürel değerlerini yitirmiştir. Bu nedenle çökmüş Avrupa anlayışına karşı, Latin Amerika kültürel değerleri öne çıkarılmalıdır.