BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II - Deneme Sınavı - 22

Rainer Maria Rilke (1875-1926): Babası Josef Rilke (1838–1906) Alman kökenli bir demiryolu memuru, annesi ise Praglı zengin bir aileye mensuptur. Rilke dokuz yaşına geldiğinde annesi ile babası boşanır ve Rilke annesiyle birlikte Viyana’ya yerleşir. 1896-1899 yılları arasında öğrenimine Münih ve Berlin’de devam eden Rilke, burada Lou AndreasSalome ile tanıştı. Rilke’nin sanatçı kişiliğinde Salome’nin etkisinin büyük olduğu söylenir. Rodin’in yaşamını yazmak üzere Paris’e gider. Rodin’in yaşamından ziyade kendisinin Paris’teki hayatını dile getiren Auguste Rodin adlı ilk mensur eserini yayınlar. Malte Laurids Brigge’nin Notları adlı ilk romanını tamamladıktan sonra Kuzey Afrika seyahatine çıkar. 1909’da Duino Ağıtları’nı, 1919’da Orpheus’a Soneler’i yazar. 1926’da ölür. Eserleri: Yaşam ve Şiirler (1894), Erken Şiirler (1902), Görüntüler Kitabı (1902), Saatler Kitabı (1905), Yeni Şiirler (1907), Duino Ağıtları (1923), Orpheus’a Soneler (1923).

Heinrich Mann (1871-1950): Zengin bir ailenin çocuğu olan Mann, Thomas Mann’ın ağabeyidir. Tembeller Ülkesinde (1900) başta olmak üzere ilk eserlerinde toplumun üst kesimlerindeki çöküşü anlatır. Eserlerinde en çok rastlanan temalar para, mevki ve iktidar tutkusudur. Profesör Unrat (1905) adlı romanı Mavi Melek (1928) adıyla sinemaya uyarlandıktan sonra büyük ün kazandı. Uyruk (1918), Yoksullar (1917) ve Kafa (1925)’dan oluşan İmparatorluk adlı üçlemesinde, otoriter devlet yapısının sonuçlarını anlatır.

Empresyonist resimde karanlık tonların yerini aydınlık, parlak renkler almış; ışık sanki başlı başına bir konu haline gelmiştir.

James Joyce (1882-1941): Asıl adı James Augustine Aloysius Joyce’dur. İrlandalıdır. Edebiyatta anlatım biçimleri alanında yaptığı yeniliklerle yirminci yüzyıl edebiyatını derinden etkilemiştir. Cizvit okullarında eğitim gördü. Dublin’deki University College’da felsefe ve modern diller okudu. Sürgünler adlı tek piyesini 1915’te yazdı. Sanatçının Bir Genç Adam Olarak Portresi adını taşıyan otobiyografik romanı 1916’da yayınlandı. En tanınmış eseri Ulysses ilk kez 1922’de Paris’te basıldı. Anlatım teknikleri konusunda birçok yenilikler içeren bu iki roman, dünya edebiyatının adeta seyrini değiştirdi. Bugün bilinç akışı adıyla bilinen ve daha çok psikanalizden etkilenen yazma tekniği Joyce’un bu eserleri ile başlamıştır denebilir. 1939’da, Finnegans Wake adlı eserini yayınladı ve 13 Ocak1941’de öldü.

EKSPRESYONİZMİN İLKELERİ Ekspresyonizmin ilkelerini kavrayabilmek için gerçeğin herkese göre değiştiğini iddia eden ve bakışı/görmenin biçimlerini önemseyen empresyonizmi, mevcut dilin gerçeği anlatmakta yetersiz olduğunu savunan sembolizmi, başta Dostoyevski olmak üzere psikolojik gerçekçilik anlayışının önemli romancılarını, 1883’ten itibaren Avrupa felsefesine bambaşka bir bakış açısı getiren ve gerçekliği yeniden yorumlayan Bergsonculuğu –intuition felsefesi-ve bilhassa psikanalizdeki gelişmeleri hatırlamakta fayda vardır. Çünkü Descartes’dan itibaren gerçeğin tanımı aklı esas alan Avrupa fikir ve sanat hayatı, sembolizm ve empresyonizmle beraber, bu kanaatini sorgulamaya başlamıştır. Beş duyu insan bilincine sadece nesnelerin formları hakkında bilgi verir. Ancak bireyler gerçeği kendi bilinçlerinin içeriğine göre kavrarlar. Buradan bir değil en az iki gerçeğin olduğu anlaşılmalıdır. Birisi fizik gerçek diğeri de metafizik gerçek. Fizik gerçek pozitivistlerin kabul ettikleri gerçektir ve onu kavrama yolu, zekâdır. Ancak metafizik gerçek zekâ ile kavranamaz, sezgi ile kavranabilir. Sezgici felsefenin esasını teşkil eden bu tez, sanat ve edebiyat alanında da etkisini göstermiş ve aynı senelerde edebiyatta sembolizm ve empresyonizm, biraz sonra da ekspresyonizm ortaya çıkmıştır. İnsan doğası sadece dış gerçeklikten değil, aynı zamanda iç gerçeklikten ibarettir. İç gerçekliği anlamanın yolu ise kendimizi gözlemlemekle mümkündür. Başkalarının psikolojik dünyasını anlamak için de jestlerin ve mimiklerin anlamını kavramak gerekir. Öte yandan insanı kavrayabilmek için, onun geçmişte kalmış tecrübeleri de önemlidir. Resimde ya da edebiyatta gerçekliği anlatmanın yolu demek ki bir çeşit psikanaliz yapmaktır. Dışavurumcular, psikolojik gerçekçiliğe doğru giden sanat şekillerinde gerçeğin aktarılma biçimini değiştirmişler, yer yer klasik değilse bile, renklerden ve geometrik şekillerden faydalanmışlardır. Bu konudaki bilgileri ise yine on dokuzuncu yüzyıl sonunda yoğunlaşan psikoloji ve eski kültürler hakkındaki çalışmalardan gelmektedir.

Bireysellik bütün sanatçılarda önemli bir özellik olduğu gibi ekspresyonistlerde de önemlidir. Kendine özgülüğün yanında, dışavurumcular, biçimi bozmak, renklere simgesel anlam yüklemek, psikolojik gerekçeleri resme yansıtmak bakımlarından ortak bir tavır sergilerler. Onların renklerin simgesel anlamlarından faydalanıyor olmaları, kendilerinden önceki sembolistlerden de etkilendiklerini gösterir. Diğer yandan izlenimciliğin dış gerçeği gözlemleme prensibini ekspresyonistler iç halleri gözlemlemek şeklinde değiştirmek bakımından da empresyonist sanatın prensibini değiştirmişler. Bu tercihler, onların hem sembolizmden hem de empresyonizmden etkilendiğini göstermektedir. Natüralizmin resimde boya kullanma yöntemine itiraz ederek renkleri özgürleştiren bu akımın temsilcileri, perspektif ve desene önem vermek bakımından da ortak özelliklere sahiptirler. Çünkü sanat eserindeki her türlü argüman, malzemenin kullanılış biçimi ve hatta oranı, simgesel anlamlarıyla birlikte, sanatçı ile seyirci arasında bir çeşit psikolojik iletişim kurulmasını sağlar.

Sanat tarihinin realizmden natüralizme ve daha sonra da sembolizm ve empresyonizme geçişi, aslında insan bakışının dıştan içe doğru bir yönelişini göstermektedir. Sonuçta bu bakışın varacağı yer insan psikolojisidir. Yüzyılın sonuna doğru bir yandan insanın ruhsal yanını önemseyen sezgicilik diğer yandan Sigmund Freud’un psikoloji konusundaki çalışmaları, ekspresyonizmi ortaya çıkarmıştır. Ekspresyonizm yirminci yüzyıl başında, maddeciliğin, rasyonalizmin ve sanayi sonrası toplum yapısının bunalttığı insanın, bastırdığı acılarının, yalnızlığının sanat yoluyla dışavurumudur. Artık hem resim hem edebiyat sadece acı çeken, sistemin bunalttığı, nesneleştirdiği ve yabancılaştırdığı insanı anlatmalıdır. Ekspresyonist resimde kullanılan renkler, çizgiler ve eski kültürlerden öğrenilen simgesel eşyalar sadece acı çeken insanın iç dünyasını yansıtacaktır. Şüphesiz ekspresyonizm sadece empresyonizmin değil aynı zamanda sembolizmin de birikimini devralmıştır. Bu yüzden sembolizm gibi ekspresyonizmde simgeler kullanmıştır. Fakat bu simgeler bildiğimiz geleneksel simgeler değil, renkler ve geometrik formlardır. Söz konusu simgesel figürler, yirminci yüzyıl başında, yalnızlaşmış insanın iç hallerinin temsilleridir.

Determinizm: Aynı koşullarda aynı nedenlerin aynı sonuçları doğuracağı esasına dayalı felsefî öğretidir.

Ekspresyonizmde anlatılan ya da resmedilen madde, sanatçının duygularının, ruh halinin ve bakış açısının şekillendirdiği bir maddeyken, empresyonizmde öznellik daha çok gözlemci/sanatçı ile okuyucu/seyirci arasındaki ilişkiden doğar.

Ekpresyonist yazarlardan biri olan Joyce, bugün bilinç akışı adıyla bilinen ve daha çok psikanalizden etkilenen yazma tekniğiyle yirminci yüzyıl edebiyatını da derinden etkilemiştir.

“Her şey mizaç aracılığıyla görülür” (Bally vd, 1936). Empresyonistlerin temel anlayışı budur. Bu nedenle realizmde göremediğimiz bireysellik ve öznellik bu akımda görülür. Öznelliği, yani kişisel duyuş ve algılayışı sanatta ilk ve esas ilke olarak kabul etmek, her şeyden önce pozitivizmin ve natüralizmin gerçeği sadece beş duyunun algıladıkları ile sınırlayan anlayışına aykırıdır. İzlenimcilik böylece hislerin/bireysel algıların sanatsal yaratmadaki etkisini yeni- den devreye sokmuştur.

Eğer insana ait her türlü davranış, bireyin iç dünyasının bir çeşit dışavurumu ise, insanlık tarihi boyunca bütün sanatlar, esasında insan davranışları üzerinden insanı anlamaya ve anlatmaya çalışmaktadır. Davranışların çözümlenmesi ise bilindiği gibi psikoloji biliminin alanına girer. Bu yüzden Sigmund Freud’un psikoloji alanında gerçekleştirdiği keşifler ile ekspresyonizmin doğuşu arasında bir ilişki vardır.

Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karl Schmidt-Rotluff ve Fritz Bleyrden oluşan dört kişilik bir mimar grubunun 1905 yılında Almanya’nın Dresden şehrinde bir araya gelerek kurdukları ve dışavurumcu sayılan bir başka grup ise Die Brücke (Köprü)dür.

Dışavurumcular, psikolojik gerçekçiliğe doğru giden sanat şekillerinde gerçeğin aktarılma biçimini değiştirmişler, yer yer klasik değilse bile, renklerden ve geometrik şekillerden faydalanmışlardır. Bu konudaki bilgileri ise yine on dokuzuncu yüzyıl sonunda yoğunlaşan psikoloji ve eski kültürler hakkındaki çalışmalardan gelmektedir.
Demek ki ekspresyonizmde dış gerçeklikten ziyade iç gerçeklik önemlidir. İç gerçekliği anlatmak için renklerin ve geometrik formların simgesel anlamları kullanılmalıdır.

Sürrealizm (Fr. surréalisme) kelimesi dilimize “gerçeküstücülük” olarak çevrilmiş ve genel kabul görmüştür. Bazı edebiyat bilimcileri ise “üst-gerçekçilik” ya da “gerçekötecilik” karşılıklarını önerirler. Gerçeküstü çevirisinin, morfolojisinden dolayı gerçek dışılık, saçmalık gibi anlamlara geldiğini; oysa sürrealizmin, gerçeğin bir başka biçimi olarak bir başka gerçekliği ifade ettiğini öne sürerler.

Psikanalize Giriş Dersleri 1933, Rüyalar ve Yorumları 1900 ve Uygarlığın Huzursuzluğu 1930 yılında Sigmund Freud tarafından kaleme alınmıştır

Tristan Tzara (1896-1963) ile özdeşleşip bütünüyle yıkıcı ve muhalif olan, geleneksel sanata karşıyken sanata ve hatta kendine bile karşı olmakla sonlanan macerasında “dada”, en büyük mirasını gerçeküstü akıma bırakmıştır. Bu miras da akılcılığı yadsımak ve karşı sanat oluşturmaktır. Gerçeküstü akımsa ondan devraldığı mirası daha sistemli ve uzun soluklu bir hâle getirecek ve estetize edecektir. Gerçeküstü akımın estetik alt yapısını hazırlayan bazıları küçük çaplı da olsa başka akımlar da vardır. Bunlar arasında ünanimizm, sentetizm, fütürizm öne çıkanlardır.

Sürrealist resmin de arkasında oneirik yapıtlarıyla Hieronymus Bosch (1450-1516), Francisco Goya (1746-1828), Marc Chagall (1887-1985) gibi aşina olunmayan, gerçekdışı görsellikler sunan ressamların çalışmaları vardır.

Gerçeküstücülük terimi ise -akımdan daha önce- kısa yaşamına rağmen yüzyılın başındaki öncü akımların neredeyse hepsinin içinde yer almış olan Guillaume Apollinaire (Wilhelm Apollinaris de Kostrowitzky, 1880-1918) tarafından ilk defa sarf edilmiştir. Sanatçının 1917 yılında ölümünden bir yıl önce sahnelenen “Les Mamelles de Tirésias” (Teiresias’ın Memeleri) adlı oyununu tarif ederken “gerçeküstü” terimini kullandığı bilinir.

André Breton 1922 itibarıyla daha önceden kendisiyle beraber olan, Littérature adlı dergiyi çıkardıkları Louis Aragon (1897-1912) ve Philippe Soupault (1897-1990) gibi isimlerin yanına Max Ernst (1891-1976), Paul Eluard (1895- 1952), Benjamin Peret (1899-1959), Robert Desnos (1900-1945), René Crevel (1900- 1935)’in başı çektiği çağın önemli sanatçıları dâhil olur. Littérature dergisi bu dönemde seslerini duyurdukları dergidir.