BATI EDEBİYATINDA AKIMLAR II - Deneme Sınavı - 20

Breton ve Soupault’un birlikte yazdıkları  ilk gerçeküstü yapıt olan Les Champs Magnétiques (Manyetik Alanlar) 1920’de yayımlanır.

1924 yılında Breton Birinci Sürrealist Manifestoyu, 1930 yılında ise ikinciyi yayımlar. İkinci bildiri artık sürrealizmin bir taraftan dağılma sürecine girdiğinin de işaretidir. Sürrealizmin dağılma sürecinde çatışma daha çok politik meselelerden çıkar. Çünkü sürrealizmin sınırları yıkma felsefesinin karşısında Breton’un meylettiği sosyalizm güdümlü (engagé) bir sanat öngörmektedir ve bazı temsilciler bu yönde tartışmaların içine gireceklerdir. Komünist Parti sanatı bir propaganda aracı olarak görürken, sürrealistler için sanat bağımsız olmak zorundadır ve sınırları olamaz. Sürrealizme göre sanat insanı özgürleştiren en önemli kurumken diğer cephe için sanat, belirli bir sınıfın (proletarya) çıkarlarına hizmet etmelidir. Breton her ne kadar sosyalizme meyletse de akımın politikanın içinde olmasına karşıdır. Gerçeküstücü bazı sanatçılar siyasi, sanatsal ya da kişisel çeşitli sebeplerden dolayı Breton tarafından bu sırada gruptan çıkarılacaktır. Örneğin Antonin Artaud (1896-1948), Robert Desnos (1900-1945) topluluktan ayrılırlar. Daha önce de zaten güdümlülük konusundaki tartışmanın ardından Pierre Naville ayrılmıştır.

Akımın en iyi ve popüler şairlerden biri olarak öne çıkan Louis Aragon’un 1925 yılında yayımlanan “Gerçeküstücü Araştırmalar Bürosu Deklarasyonu” da bu yönde değerlendirilmelidir. Bu metin de Breton’un ikinci manifestosu gibi eleştiriler karşısında savunma ağırlıklıdır ve sosyalist devrimle yakınlaşma sezilir. Aragon’un maddeler hâlinde beyan ettiği gerçeküstü akıma dair düşünceler, akımın ne yapmak istediği sorusuna da iyi bir cevap olabilir. Aragon şunları söylemektedir: Etkinliklerimizin, kamuoyunda aptalca ve yanlış bir şekilde yorumlanması nedeniyle, edebiyat, tiyatro, felsefe ve teoloji alanlarındaki tüm anırmalardan oluşan çağdaş eleştiri dünyasına açıklıyoruz ki;

1. Bizim edebiyatla ilgimiz yoktur; ancak gerektiğinde, herkes kadar edebiyattan yararlanmasını biliriz.
2. Gerçeküstücülük yeni ya da daha kolay bir ifade biçimi değildir, bir şiir metafiziği bile değildir. Gerçeküstücülük ustan ve ussallığa benzer her şeyden tümüyle bağımsızlaşmanın bir yoludur.
3. Bizler bir Devrim yapmaya kararlıyız.
4. Devrim sözcüğüyle gerçeküstücülük sözcüğünü birleştirmemizin nedeni, bu devrimin ilgisiz, tarafsız ve hatta umutsuz karakterini ortaya koyabilmektir.
5. İnsanoğlunun âdetlerini değiştirmek gibi bir iddiamız yoktur, amacımız düşüncenin ne kadar kırılgan olduğunu ve titrek yuvalarımızı ne denli değişken temeller ne denli büyük mağaralar üzerine inşa ettiğimizi gösterebilmektir.
6. Topluma şu resmî uyarıyı fırlatmak istiyoruz: Sapkınlıklarınıza ve falsolarınıza dikkat edin, bir tanesi bile gözümüzden kaçmaz.
7. Her düşünce dönüşümünde, toplum bizimle karşılaşacaktır.
8. Bizler, Başkaldırı’nın uzmanlarıyız. Gerektiğinde elimizden gelmeyecek hiçbir eylem biçimi yoktur.
9. Özellikle Batı dünyasına sesleniyoruz: gerçeküstücülük diye bir şey vardır. Ya bizimle özdeşleştirilen bu yeni “izm” nedir? Gerçeküstücülük şiirsel bir üslûp değildir. Aklın kendi içine dönük çığlığıdır ve her türlü engelden, gerekirse baltalarla parçalayarak da olsa, kurtulmaya azmetmiştir.

Otomatizm: Sürrealist Manifesto’yu değerlendirirken Andre Breton’un otomatizm/ otomatik yazımdan ne anladığına dair bilgi verdiysek de burada ilkeler arasında yeniden görmek ve kısaca hatırlamak gerekir. Şüphesiz Otomatik Yazım gerçeküstücülerin kullandıkları en önemli yazım tekniğidir. Bu yazım tekniğinin amacı insanı olduğu gibi ilkel doğası içinde gösterebilmek için, onda uygarlıktan kazanılmış ne varsa atmaktır. Bu yolla insan bütün ruhsal gücünü yeniden kazanacak ve gerçek anlamda özgür olacaktır. Çılgınlık ve düş durumlarında her türlü denetimden arındırılan bilinçdışı kendiliğinden belirir ve otomatik yazı bilinçdışının bildirilerini yazıya dönüştürür. Kısacası hiçbir denetime tabi tutmadan akla ilk gelen şeylerin kâğıda dökülmesidir.

Breton 1925’te kaleme aldığı “Gerçeküstücülük ve Resim” başlık makalesinde Pablo Picasso (1881-1973) ve Giorgio Chirico (1888-1978) ’nun farkında olmasalar da gerçeküstücü olduklarını kaleme almıştır.

Sinemanın henüz ilk meyvelerini veriyor olmasına rağmen sürrealist bir filmin çekilmesi, sürrealistler için sinemanın yeni ve ilgi çekici bir alan olmasındadır. 1928’de Germaine Dulac (1882-1942) ilk sürrealist film olarak kabul edilen La Coquille et le Clergyman’ı çeker.

Louis Aragon (1897-1982): Şair, romancı, düşünce ve siyaset adamı olarak karşımıza çıkan Aragon sanatsal faaliyetlerine dönemin birçok sanatçısı gibi Dadaizm içinde başlar. Breton ve Soupault’la tanışmasından sonra sürrealist eserler vermeye başlar. Ülkemizde romancılığından çok şairliği ile tanınan Aragon’un Büyük Acı (1941) ve Fransız Diana’sı (1945) gibi şiir kitapları vardır. Şiirleri içinde karısı Triolet’e duyduğu aşkı dile getirdiği “Elsa’nın Gözleri” (1942) ve “Mutlu Aşk Yoktur”, Türkiye’de en çok tanınan Fransız şiirlerindendir.

Max Jacob önemli şiirlerini sürrealizm içinde kaleme almıştır. Zar Kutusu (1917), Merkez Laboratuvarı (1921), Genç Bir Şaire Öğütler (1945) bunlardan birkaçıdır.

İnsan Sesi (1940) ve İki Başlı Kartal (1949) Jean Cocteau'ya, “New York’ta Paskalya” (1912) ve “Transsibirya’nın ve Fransalı Küçük Jeanne’ın Öyküsü” ise Blaise Cendrars'a aittir.

Dada, adını, akımın öncüsü olacak Romen asıllı Fransız şair Tristan Tzara (1896-1963)’nın Larousse sözlüğünü rastgele açıp bulduğu “dada” kelimesinden alır. Fransızca “tahta at” anlamına gelmektedir. 1918-Dada Manifestosu’nda Tzara kelime ile ilgili şunları söyler:

DADANIN HİÇBİR ANLAMI YOKTUR
Eğer işe yaramaz ise ve zamanımızı anlamı olmayan bir sözcükle kaybetmek istemiyorsak... Bu tür kişilerin kafasında dolaşan ilk düşünce bakteriyolojik bir düzendedir: en azından etimolojik, tarihî veya psikolojik kökenini bulmaktır. Krou zencilerinin kutsal bir ineğin kuyruğuna DADA adını verdiklerini gazetelerden biliyoruz. DADA, İtalya’nın bazı yörelerinde ise küp ve anne anlamına geliyor. Rusça’da ve Romence’de tahta at, sütanne, çifte doğrulama demek DADA (1918 Dada Manifestosu)

Nazi baskısından dolayı adını sonradan Charles Hulbeck olarak değiştirip Amerika’ya gidecek olan Zürih grubu içindeki Richard Hülsenbeck dadaizmin Berlin’de siyasal bir nitelik kazanmasını sağlar. Raoul Housmann (1886-1971), Johannes Beader (1875-1955), Otto Scahmalhausen (1890-1958) ve Herzfelde kardeşler ve daha pek çok sanatçı yükselen Alman milliyetçiliğine karşı bir cehpe alırlar.

İlk dadaist metinlerden biri olarak kabul edilen “Bay Antipyrine’in Gökyüzündeki İlk Serüveni (1916)” başlıklı metin, “DADA şiddetimizdir bizim” diye başlar. Metin birbirinden bağımsızmış gibi duran bir sürü fikrin birbiri ardınca sıralanması gibi görünür ama bü- tünden çıkarılan şey şudur ki tüm değerlerle alay edilmektedir

Dada aynı zamanda burjuva ideolojisine de karşıdır. Kendisini “Dada ne çılgınlıktır, ne bilgelik, ne de ironi, bana bak, kibar burjuva” diye nitelerken burjuvaya sesleniyor oluşu onu muhatap ve karşısına alması ile ilgilidir.

Kendisine kadar sanatın basmakalıp biçimler içinde insanları uyuttuğunu düşünür. “Çocuklar sonu uyaklı biten sözcükleri toplarlar sonra ağlarlardı ve bağırarak şiir okurlardı.” Sözleriyle sanatın yeknesaklığına ve değişmez yapısının insanları tek tipleştirdiğine işaret eder.

Letrizm, şiiri kelimeyi değil harfleri esas alarak yazmak isteyen, şiirdeki ses organizasyonunun, anlamın/anlamsızlığın ve tüm bunların birleşimden doğacak şiire ait duygunun harflerle yakalanabileceğini savunan bir şiir akımıdır.

20. yüzyıl başında İtalya’da ortaya çıkan ve sonrasında Fransa ve Rusya’da yayılan Fütürizm önce plastik sanatlarda ardından edebiyatta etkili olmuş bir sanat akımıdır.

Letrizm ortaya çıkışı II. Dünya Savaşı sonrasındadır. Romen asıllı Isodore Isou’nun 1946 yılında kurduğu bu akım bir şiir akımıdır.

Fütürizmin öncüsü Filippo Tommaso Marinetti fütürizmin ilk bildirgesinde (1909) geçmişe karşı tavrını şu cümlelerle ortaya koymuştur: “Yüzyılların son kalesinde duruyoruz!.. Amacımız İmkânsız’ın gizemli kapılarını yerle bir etmekse, o halde neden geçmişe bakalım? Zaman ve mekân dün ölmüştür.” (Antmen, 2014) Marinetti bu cümlesiyle, durağanlaşan, yavaşlayan, mutsuzlaşan dünyayı yıkıp yerine dinamik, yenilenen ve mutlu bir dünya kurmanın sanıldığı gibi imkânsız olmadığına, bunun için geçmişin ölü kabul edilmesinin yeterliliğine vurgu yapmaktadır

Fütürist akımın etkisinde kalan tüm sanatçılar insanı mutlu edecek geleceğin makine sayesinde mümkün olacağı ilkesinde hemfikirdirler.

Yaşamın değişken hareketliliğini resme yansıtabilmek için renk ve biçimden daha farklı malzemeye ihtiyaç duyan fütürist ressamlar obje ne olursa olsun onu ait olduğu atmosferin tümünü görünür kılacak şekilde resmetmeye çalışmışlardır.

Fütürist akımın etkisinde kalan heykeltıraşlar gelecekçi heykelin modernizasyonu kullanılan malzemeyi değiştirerek ve çeşitlendirerek yapmışlardır. Umberto Boccioni 1912 yılında kaleme aldığı Gelecekçi Heykel Bildirge’si ile heykel sanatının fütürist ilkelerini ortaya koymuştur. Boccioni’ye göre heykel yapmak için mermer ve bronzun dışında da malzemeler kullanılmalıdır. Kumaş, deri, çimento, çam, ahşap, cam,ayna, demir, elektrik lambaları vb. heykeltıraşların kullanabileceği alternatif malzemelerdir.

Letrizm dadaizm ve sürrealizmin etkisinde kalmış bir akımdır.

Letrist şairler edebi metinlerdeki anlamı kelime ile değil seslerle kurmaya çalışmışlardır. Çünkü onlara göre kelimeler ve anlamları mevcut dili bozmuştur. Bu nedenle şiirde anlam ve âhenk seslerle, ses taklitleriyle sağlanmalıdır, Abidin Emre’ye göre(2013), letristlerin dili bu şekildeki çözümleyici tavrı “insanlığın tamamen mitos çağına dönüşünü bir özlem haline getirmesi”ndendir. Letrist sanatçılar, “İmin, el kol hareketinin, sessel bir değer kazandığı o yitik bütünlüğün peşindedir.”