BANKALARDA KREDİ YÖNETİMİ

Kredi Riski

Fon toplayıp, bunları kullandıran kurumlar olan bankalar, birçok ekonomi için fon transferinde önemli bir rol üstlenmektedir. Ülkemiz, fon transferinde, finansal aracı olan bankaların ağırlıklı olarak kullanıldığı bir finansal yapılanmaya sahiptir. Bir banka için kredi riski; kredi müşterisinin, üzerinde anlaşılmış olan şartlara uymaması nedeniyle bankanın mali kayba uğraması veya uğrama riski olarak tanımlanır.

5411 sayılı Bankacılık Kanunu’na göre, bankacılık sistemimizde üç tip banka bulunmaktadır. Bunlar; mevduat bankaları, katılım bankaları ve kalkınma ve yatırım bankalarıdır.

Sorunlu Kredi
Bir kredinin sorunlu hale gelmesinin nedenini tek bir etkene veya olaya bağlamak genellikle mümkün değildir. Dolayısıyla bir kredinin sorunlu hale dönüşmesine neden olan pek çok faktörden söz edilebilir. Çoğu zamanda bir kredi, tek bir sebepten değil birkaç sebebin birlikte gerçekleşmesinden dolayı sorunlu hale gelebilmektedir. Sorunlu kredilere yol açan faktörler çeşitli sınıflamalara tabi tutulabilir. Bankadan kaynaklanan nedenler olarak temel kredilendirme kriterlerinin gözardı edilmesi, kredinin izlenmesinde yaşanan aksaklıklar, aşırı rekabet ortamı, aşırı kar veya aşırı büyüme baskısı, hızlı personel değişimi nedeniyle deneyim eksikliği, yetersiz teminat, dokümantasyon hataları sayılabilir.

Bankalara borcunu ödemeyenlerin, eksik ödeyenlerin veya zamanında ödemeyenlerin kayıtlarının tutulduğu listeye memzuç listesi denir. Merkez bankası, kendi nezdinde bu bilgileri işler ve memzuç kaydı oluşturur ve memzuç listelerini banka isimleri görünmeden bankalararası paylaşıma açar. Memzuç listelerinde, firmaların yurtdışından aldıkları kredilerin akıbeti izlenememektedir

Bir banka, sorunlu kredinin çözümünde müşteri karakterini dikkate almaktadır. Bankalar, sorunlu kredilerin çözümü için yaptığı incelemeler sonucunda, çözüm için beş karardan birini alacaktır. Bu alternatif kararlar şunlardır;
• Mevcut ilişkinin devam ettirilmesi
• Kredinin yapılandırılması
• Yakın İzleme
• Tasfiye
• Kanuni Takip

Finansal sorunlar: Bir firma, kısa vadeli borçlanma hızındaki artış, nakit akışındaki aksamalar, alacak tahsil süresinin uzaması ve borçlanmada yaşanan aksaklıklar gibi nedenlerle, kredi borçlarını geri ödemede sorunlar yaşayabilir.

Yetersiz finansal analiz: Kredi verilecek firmanın finansal tablolarının iyi analiz edilememesi sebebiyle, kredi müşterisinin gerçek ödeme gücü doğru tespit edilememiş olabilir.

Dışsal Faktörler Bir işletmenin karşılaşabileceği firma dışı bazı nedenler, aldığı krediyi geri ödeme sürecinde sorunlar yaşamasına neden olabilir. Bu tip nedenler, sorunlu kredi için dışsal faktör olarak değerlendirilir.

• Rekabet yapısı: Firmanın içinde bulunduğu piyasanın rekabet koşulları, firmanın kârlılığı ve mali yapısı üzerinde etkili olabilir. Rekabet şartları gereği, talep ve fiyatlarda yaşanan bir gelişme firmanın mali durumunu ve dolayısıyla kredileri geri ödeme gücünü olumsuz etkileyebilir.

• Teknolojik etki: Firmanın, ürettiği ürünün piyasa koşullarında olumsuz bir gelişme yaşanmaması için teknolojik yenilik yapması gerekebilir. Firmanın teknolojik yenilik yapması gerekiyor iken yapamaması, karşı karşıya olduğu piyasa talebini ve karlılığını olumsuz etkileyebilir. Teknolojik yeniliklere uyum sağlayamayan bu tip işletmelerin rekabet gücü ve ürettiği ürüne olan talep azalabilir. Bu durumda olan işletmeler, kullanmış oldukları kredileri geri ödemekte zorlanabilir. Bu zorluk, kredinin sorunlu kredi haline dönüşmesi ihtimalini ortaya çıkarmaktadır.

• Politik etki: Bir firma, aldığı bir krediden sonra politika yapıcıların aldığı bazı kararlardan olumsuz etkilenebilir. Örneğin vergi oranlarının arttırılması, asgari ücret düzeyinin yükseltilmesi gibi bazı politika uygulamaları, firmanın mali yapısını ve dolayısıyla da kredileri geri ödeme gücünü olumsuz etkileyebilir.

• Toplumsal etki: Bazen dini, etnik, coğrafi, kültürel veya siyasi nedenlerle firmanın faaliyette bulunduğu piyasaya yönelik talepte gelişmeler yaşanabilir. Bu gelişmeler firmanın mali yapısını ve kredi geri ödemelerini etkileyebilir.

• Çevresel etki: Bazen iklim değişimi, deprem ve sel gibi çevresel koşullar firmanın üretimini ya da talep koşullarını olumsuz etkileyebilir. Böyle bir olumsuz etkiyle karşılaşan firmaların mali yapıları bu gelişmelerden zarar görecektir. Bu firmaların banka kredilerini geri ödemeleri aksayabilir.

• Makro ekonomik faktörler: Ekonomik konjonktürde yaşanan bazı gelişmeler firmaların maliyet ve talep koşullarını olumsuz etkileyebilir. Örneğin, girdi fiyatları veya faiz oranlarındaki yükselme ya da ekonominin daralma dönemlerinde olduğu gibi talepteki bir daralma bu etkilere örnek olabilir. Bu etkilere maruz kalmış ve mali yapısı fazla güçlü olmayan firmaların kredi geri ödemelerinde zorlanmaları söz konusu olabilir.

İçsel Faktörler

İşletmenin kendi içinde yaşadığı bazı gelişmeler, almış olduğu bir kredinin sorunlu kredi haline dönüşmesine neden olabilir. İşletmeden kaynaklanan bu nedenler, içsel faktör olarak değerlendirilir.

• Yönetsel faktörler: Firmaların başarısızlıklarında yönetim hatalarının payı oldukça fazladır. Bu nedenle kötü yönetilen firmalar aldıkları kredilerin geri ödenmesinde sorunlarla karşılaşabilirler.

• Finansal sorunlar: Bir firma, kısa vadeli borçlanma hızındaki artış, nakit akışındaki aksamalar, alacak tahsil süresinin uzaması ve borçlanmada yaşanan aksaklıklar gibi nedenlerle, kredi borçlarını geri ödemede sorunlar yaşayabilir.

• Satış ve pazarlama sorunları: Firmanın satış ve pazarlamada sorunlar yaşaması, satışlarını, gelirlerini ve kârlılığını olumsuz etkileyebilir. Çünkü işletmelerin etkin bir pazarlama planı oluşturamamaları, piyasadaki konumunu ve rolünü iyi belirleye memeleri hem satışların hem de karlılığın düşmesine neden olabilmektedir. Böyle bir sorun yaşayan firmaların, kullandıkları kredileri geri ödemede güçlük çekmesi muhtemel bir durumdur.

• Ürerim sorunları: Firmanın üretim yapısı da sorunlu kredi nedeni olabilir. Üretimin, verimsiz, düşük kaliteli veya yüksek fire ile gerçekleşiyor olması, firmanın yüksek maliyetler ile çalışması anlamına gelmektedir. Bu durum, firmanın kârlılığını ve borçlarını geri ödeme kapasitesini sınırlar.

• Bilgisizlik: Firmanın sektör, ürün ve piyasa hakkında yeterli bilgiye sahip olmaması, yetişmiş ve bilgili personel gibi eksiklikler de firmaların mali yapılarını olumsuz etkileyebilir.

• Kötü niyet: Asimetrik bilgi sorunlarından biri olan kötü niyet de firmanın içinden kaynaklanan sorunlu kredi nedenlerinden biridir. Firma ortak veya çalışanlarından bazılarının, dolandırıcılık ya da sahtekârlık gibi eylemleri sebebiyle kredinin ödenememesi durumudur.

• Yöneticiyi etkileyen faktörler: Kurumsallaşma sürecini tam olarak tamamlayamamış firmaların, yöneticilerinin, ölüm veya satış gibi nedenlerden dolayı ayrılması ve yönetici değişikliği, firma üzerinde olumsuz etkiye neden olabilmektedir. Bu tip firmalar, borç geri ödemelerinde sorunlar yaşayabilirler.

Sorunlu Kredilerin Bankaya Etkisi

Bankanın, sorunlu krediler sebebiyle karşı karşıya kalabileceği sorunları söyle sıralamak mümkündür (Takan ve Boyacıoğlu, 2011, 261):

• Sorunlu krediler için ayrılmış fonlar, daha yüksek getirili alternatif alanlara yönlendirilemeyecektir.

• Sorunlu kredilerin daha yakın takip edilmesi gereği, idari giderlerin artmasına neden olacaktır.

• Sorunlu krediler, yöneticilerin ilgi ve zamanını daha verimli alanlarda değerlendirmelerini engelleyecektir.

• Sorunlu kredi sebebiyle bankanın imajının olumsuz etkilenmesi, bankanın büyüme ve gelişmesini olumsuz olarak etkileyecektir.

• Sorunlu kredilerin önemli bir hukuki uzmanlığı gerektirmesi, hukuki giderlerin artmasına neden olacaktır.

• Sorunlu krediler, özellikle yüksek oranlara ulaştıkları bankalarda çalışan personelin, düşük getiri ve sınırlı büyüme sebebiyle moralinin olumsuz etkilenmesine neden olacaktır.

• Sorunlu kredilerin, özellikle yüksek oranlara ulaştıkları bankalarda, bankanın faaliyetlerine son vermesine neden olabilir.

Bu kredi gruplarına ilişkin özellikler ise şöyledir;

• Standart nitelikteki krediler: Bu krediler, finansman yapısı krediye uygun kişilere kullandırılır, bu kredilerin anapara ve faiz ödemeleri süresinde yapılır, borçlunun kredi değerliliğinde zayıflama gözlenmez ve bu krediler için genel karşılık ayrılır (nakdi %1, gayri nakdi %0,2).

• Yakın izlemedeki krediler: Anapara ve faiz ödemelerinde sorun olmayan, ancak olumsuz gelişme gözlemlenmesi ya da tahmin edilmesi durumu sözkonusudur. Borçlunun kredi değerliliğinde zayıflama gözlenmemektedir. Bu krediler için genel karşılık ayrılır (nakdi %2, gayri nakdi %0,4).

• Tahsil imkanı sınırlı krediler: Anapara ve faiz ödemeleri 90 günden fazla geciken ve borçlunun kredi değerliliğinde zayıflama olan kredilerdir. Bunlar için ayrılacak özel karşılık en az %20’dir.

• Tahsili şüpheli krediler: Mevcut durumda geri ödenmesi olası gözükmeyen, anapara ve faiz ödemelerinde 180 günden fazla geciken veya borçlunun kredi değerliliği zayıflamakla birlikte kesin zarar gözüyle bakılmayan krediler tahsili şüpheli hale gelir. Bunlar için ayrılacak özel karşılık en az %50’dir.

• Zarar niteliğindeki krediler: Tahsilinin mümkün olmadığına karar verilen, anapara ya da faizin 1 yıldan daha fazla süredir geciktiği, tamamen zafiyete uğramış olan krediler artık zarar niteliğindedir. Bunlar için ayrılacak özel karşılık %100’dür.

Kredi İzleme Yöntemleri

Bankalar, verdikleri krediye ilişkin gerekli izlemeyi yaparken birçok alternatif yöntem kullanabilirler. Bu yöntemlerden en çok kullanılanları şunlardır (Yazıcı, 2011, 149-150):

• Müşteri ziyaretleri: Bir banka kredi müşterisini ziyaret ederek, kredinin amaca uygun kullanımı, firmanın mali ve yönetsel durumu ve kredi müşterisinin ticari performansını yerinde gözlemleyebilir.

• İstihbarat yapılması: Bankanın kredi ilişkisinde bulunduğu müşterisine ilişkin olumsuz bir gelişmenin olup olmadığı hakkında bilgilenebilmesi için, müşterisini sürekli takip etmesi gerekebilir. Bu sebeple müşteriye ilişkin bazı olumsuz duyumların bankaya ulaşması durumunda banka, kredi onay sürecinde yapmış olduğu bazı istihbaratları yenileyebilir. KKB (Kredi Kayıt Bürosu) kayıtları, memzuç, icra, iflas, haciz kontrolü gibi sorgular banka tarafından yenilenebilir.

• Sektörün izlenmesi: Bir banka ekonomideki sektörleri de izlemelidir. Böylelikle banka, olumsuz bazı gelişmelerin yaşandığı sektörleri tespit edebilecektir. Bu sektörlerde bulunan kredi müşterilerinin, bu olumsuz gelişmelerden etkilenip etkilenmediğini etkileniyor ise ne denli etkilendiğini incelemeye alabilir.

• Krediye ilişkin vade ve kullanım amaçlarının izlenmesi: Kredi geri ödemelerinde, müşterilerin zorlanmaması için banka, verilen kredinin amaca uygun olup olmadığını denetleyebilir. Alımlara istinaden verilen kredilerde, bankanın alımlara ilişkin belgeler talep etmesinin nedenlerinden biri de budur.

• Müşterinin mevcut krediye ilişkin performansının izlenmesi: Banka kredinin sorunlu bir kredi haline dönüşme olasılığını takip etmede, limit aşımları, kredi taleplerinin sürekliliği ya da sıklığı, kredi limitlerinin doluluğu gibi kredi müşterisinin kredi performansına ilişkin bazı göstergeleri de takip edebilir.

• Kredi donukluklarının izlenmesi: Banka verilen kredinin amaca uygun kullanılıp kullanılmadığını takip için kredi donukluklarını takip edebilir.

• Faiz ve komisyon tahsilâtlarının izlenmesi: Banka müşterisinin sadece anapara değil, aynı zamanda faiz ve komisyon ödemelerini de düzenli yapması gerekir. Bu ödemelerde aksama olması firmanın mali yapısında olası bir bozulmanın işareti olabilir. Bu sebeple banka, kredi müşterisinin faiz ve komisyon ödemelerini takip edebilir.

• Firma yetkililerinin ve ortaklık yapısının izlenmesi: Kredi müşterisi firmanın, gerek önemli yetkililerinin, gerekse de ortaklarının mevcudiyetleri, payları banka tarafından izlenen bir başka konudur.

• Basında yer alan haberlerin izlenmesi: Banka, kredi kullanan firmanın gerek tüzel gerekse de sahiplerinin gerçek kişiliklerine ilişkin basında çıkan haberleri takip edebilir. Böylelikle krediyi sorunlu hale düşürecek olası bir gelişmeye ilişkin fikir edinebilir.

• Finansal kurumlar ile ilişkilerin izlenmesi: Banka, kredi müşterisinin başka finansal kurumlar ile ilişkilerini de izleyebilir. Kredi müşterisinin başka finansal kurumlar ile ilişkisinde sorunlar yaşaması, mevcut kredinin sorunlu kredi haline dönüşme olasılığını gündeme getirir.

• Finansal verilerin izlenmesi: Banka, kredi müşterilerine ait firma bilançoları, gelir tabloları mizan, nakit akım tabloları gibi finansal tablolarını takip edebilir, finansal verilerini gözlemleyebilir. Böylelikle kredinin sorunlu kredi haline dönüşme ihtimali, sürekli olarak gözlemlenebilir.

Finansal Konularda Erken Uyarı Sinyalleri

Banka, müşterisine kullandırdığı bir kredinin sorunlu krediye dönüşmesine ilişkin erken uyarı sinyallerinin bazılarını bilanço ve gelir tablosundan edinmektedir (Takan ve Boyacıoğlu, 2011, 262-263). Bilançolardan elde edilebilecek bazı erken uyarı sinyalleri şunlardır;

• Bilançoların zamanında alınamaması

• Alacak tahsil sürelerinin uzaması

• Müşteriye ilişkin nakit durumundaki kötüleşme

• Stok miktarındaki artışlar

• Stok devir hızının düşmesi

• Cari varlıkların toplam varlıklar içindeki payının azalması

• Firma likiditesindeki bozulma

• Firma sermayesindeki aşınma

• Karşılıklardaki artışlar

• Öz kaynakların yetersizliği

• Olumsuz denetim raporları

• Cari borçlardaki dikkat çekici artışlar.

Türkiye’de son 10-15 yılda kredi kartı kullanımında adeta patlama yaşanmıştır. Tüketicilerin kullandıkları kartlar bireysel kredi kartı olarak tanımlanırken, firmaların ve diğer kurumların kullandıkları kurumsal kredi kartı olarak kabul edilmektedir. Takibe düşmüş bireysel kredi kartlarına ilişkin rakam 2004 yılında ₺631 milyon iken, 2009 yılında ₺4,3 milyar’nin üzerine çıkmıştır. Diğer bir ifadeyle, toplam kredi kartlarına ilişkin alacaklar içinde takipteki bireysel kredi kartı oranı 2004 yılında %4,6 iken, 2009 yılında %12,1 olmuştur. Görüldüğü gibi Türkiye’de nihai tüketici veya hanehalkının bankalar bakımından kullandığı kredilerin sorunlu olma derecesi giderek artmıştır.

Kredinin Yapılandırılması

Bu uygulama sorunlu kredinin, hem bankayı hem de müşteriyi memnun edecek şekilde çözümlenmesidir. Müşterinin ödeme koşulları dikkate alınarak banka tarafından mevcut kredinin koşulları yenilenmektedir. Sorunlu kredi sahibi olan firmaya ek fon tahsis etmek riskli bir davranış olmakla birlikte, sorunlu kredilerin nedenlerinin analiz edildikten sonra hareket planının hazırlanması, sorunun çözümünde en sağlıklı ve en mantıklı yaklaşım olarak değerlendirilmektedir (Takan ve Boyacıoğlu, 2011, 267). Yapılandırma aşamasının sağlıklı sonuçlanabilmesi için aşağıdaki şartların mevcut olması gerekmektedir (Yazıcı, 2011, 153):

• Kredi müşterisinin borcu ödeme niyetinde olması,

• Kredi müşterisinin nakit sıkışıklığı yaşıyor olması,

• Kredi müşterisinin aktif çalışma hayatına devam ediyor olması,

• Kredide tespit edilmiş olan olumsuzluğun, üstesinden gelinebilecek büyüklükte olması,

• Kredi müşterisinin kredi tahsisinden sonra en az bir dönem ödeme yapmış olması,

• Talep edilmesi durumunda kredi müşterisinin, teminatları güçlendirebilecek durumda olması.

Banka İşlemlerindeki Erken Uyarı Sinyalleri

Banka, kredi müşterisine ilişkin sorunlu kredi ihtimaline dair bazı erken uyarı sinyallerini müşterinin bankalar ile ilgili işlemlerinden de elde edebilir. Bu kanalla elde edilebilecek sinyallerden bazıları şunlardır;

• Teminat senetlerinin temdit edilmesi

• Hatalı planlama

• Önemli boyutlarda kısa vadeli kredi kullanımı

• Kredi taleplerindeki miktar artışları

• Kredi taleplerinin sıklaşması

• Protestolu senetlerin varlığı veya bunlardaki artış

TÜRK BANKACILIK SİSTEMİNDE SORUNLU KREDİLER

Türk bankacılık sektöründe toplam alacaklar içinde takibe düşmüş sorunlu alacakların düzeyi 2005 yılından itibaren sürekli bir artış eğilimine girmiş ve 2009 yılında dünyadaki finansal krize paralel olarak büyük bir patlama yapmıştır. 2004 yılında takipteki kredi tutarı ₺6,2 milyar iken, 2009 yılında bu rakam ₺21,6 milyar’ye ulaşmıştır. Diğer bir ifadeyle, takipteki alacakların toplam alacaklar içindeki oranı 2004 yılında yüzde 6 iken, kriz yılı olan 2009’da bu oran yüzde 5,4 olmuştur.