Soğuk Savaş Döneminde Balkanlarda Siyaset ve Ekonomi

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Balkanlar kendini iki kutuplu yeni bir dünya düzeninde bulmuştur. Dönemin büyük güçlerinin kararlarıyla Yunanistan hariç, Balkanlar Sovyetler Birliği’nin (SSCB) etki alanına bırakılmış ve komünist partiler tarafından yönetilmeye başlamıştır. Komünizm Balkanlardaki monarşileri ve çok partili sistemi
tasfiye etmiş ve ülkeleri totaliter rejimler altında yöneten güçlü liderler yaratmıştır. Komünist yönetim altındaki Balkan ülkeleri merkezden planlanan ekonomi modeline geçiş yapmış ve kendi kendine yeterlilik politikalarıyla kalkınmaya çalışmıştır.

İkinci Dünya Savaşı sonunda Avrupa ülkeleri milyonlarca kayıp vermiş, şehirleri harap olmuş ve ekonomik olarak çökmüş bir durumdaydı. Avrupa’nın yeniden inşasını ve ekonomik canlanmasını kolaylaştırmak maksadıyla ABD, 1947 yılında “Marshall Planı” adı altında bir ekonomik yardım paketi açıklamıştır. 1948-1951 yılları arasında uygulanan bu planın diğer temel amaçları ise ABD’nin ekonomik ve siyasal anlayışının Avrupa’da yerleştirilmesi ve komünizmin cazibesinin azaltılmasıydı. Doğu Avrupa’ya hızla yayılan komünist yönetimlerin Batı Avrupa’ya yayılmasını önlemek için Batı Avrupa ülkelerinin tek bir güç olarak bir araya gelmesi gerektiğini düşünen ABD, Batı Avrupa’nın iktisadi bütünleşmesini de desteklemiştir. 7-11 Mayıs 1948’de çeşitli Batı Avrupa ülkelerinden gelen 750 delegenin katılımıyla Lahey’de düzenlenen Avrupa Kongresi ile başlayan “Avrupa Hareketi” bütünleşme yönündeki eğilimleri hızlandırmış ve günümüzdeki Avrupa Birliği’nin kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Giderek artan komünizm tehdidine karşı ABD ayrıca 4 Nisan 1949’da kurulan Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) isimli askerî ittifakın oluşturulmasına da öncülük etmiştir. ABD, bütün bu ekonomik, siyasi ve askerî girişimleri sayesinde nüfuzunu kısa sürede dünyanın önemli bir bölümüne yaymayı başarmıştır. ABD’nin yardımlarından istifade eden Türkiye ve Yunanistan, 1952 yılında NATO üyeliğine kabul edilerek resmen Batı Bloku içindeki yerlerini almıştır.

Diğer taraftan Marshall Planı’nı ve NATO’yu kendine yönelik bir tehdit olarak gören SSCB, güç dengesini sağlamak maksadıyla kendi girişimlerini başlatmıştır. Bu girişimlerin sonucunda Doğu Bloku ülkeleri arasında 25 Ocak 1949’da Karşılıklı İktisadi Yardım Konseyi (KİYK; İngilizce Council for Mutual Economic Assistance - Comecon) kurulmuş, 14 Mayıs 1955’te imzalanan Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Antlaşması ile de “Varşova Paktı” olarak bilinen askerî ve siyasi ittifak oluşturulmuştur. Böylece Avrupa bir “Demir Perde” ile siyasi, ekonomik ve askerî bakımdan ikiye bölünmüştür

Balkanlardaki sosyalist rejimler içerisinde Batı ve Doğu Blokları arasında başarılı bir denge siyaseti izleyebilen tek ülke Yugoslavya olmuştur. Komünist Yugoslavya’nın lideri Josip Broz Tito, Bağlantısızlar Hareketi’ne öncülük ederek Soğuk Savaş döneminde Yugoslavya’yı dünya siyasetinde önemli bir ülke hâline getirmiştir. 18-24 Nisan 1955’te Endonezya’da toplanan Bandung Konferansı, iki blokta da yer almayı reddeden ülkeleri bir araya getiren ilk büyük etkinlik olmuştur. Bu konferans, özellikle Asya ve Afrika’da bağımsızlığına yeni kavuşan ve dünya siyasetinde kendine yer arayan eski sömürge ülkelerinin ilgisini çekmiştir. Şiddeti giderek artan Soğuk Savaş ortamında daha adil ve daha kapsayıcı bir uluslararası düzenin oluşturulması amacıyla 1961 yılında Belgrad’da düzenlenen konferansla Bağlantısızlar Hareketi kurulmuş, hareketin ilk genel sekreterliğine Tito seçilmiştir. İlerleyen yıllarda Bağlantısızlar Hareketi hızla büyümüş ve Birleşmiş Milletler tarafından bağımsızlığı tanınan ülkelerin yaklaşık 2/3’ünü bünyesinde toplamıştır.

Birçok siyasi gözlemciye göre Bağlantısızlar Hareketi’nin gelişiminde lider ülke Yugoslavya, lider şahsiyet ise Tito olmuştur. Bağlantısızlar Hareketi şemsiyesi altında Yugoslavya çeşitli krizlerde arabuluculuk yapmış, Asya ve Afrika’da yollar, barajlar, limanlar, kanallar ve tesisler inşa etmiş, teknik eğitim ve yardım faaliyetlerinde bulunmuş ve dünyanın birçok ülkesinden öğrenci kabul etmiştir. Bu faaliyetleri bağlantısız ülkelerde büyük takdirle karşılanan Tito’nun adı hâlâ birçok Afrika ve Asya ülkesinin caddelerinde yaşamaktadır. Yugoslavya’nın
Bağlantısızlar Hareketi içinde oynadığı aktif rol, Tito’nun Hitler’den sonra Stalin’in hegemonyasına karşı gösterdiği direnişin bir yansımasıydı.

AVNOJ’un Kasım 1943’teki ikinci kongresinde Yugoslavya’nın demokratik ve federal temelde yeniden yapılandırılma kararı verilmişti. Devletin nihai yapısı ve sınırları ise ancak savaşın sonunda kesinleşebilmiştir. AVNOJ’un 7-10 Ağustos 1945’te yapılan üçüncü kongresinde Federal Demokratik Yugoslavya’nın altı federal birim ve iki özerk bölgeden oluşturulması karara bağlanmıştır. Buna göre Sırbistan, Bosna-Hersek, Hırvatistan, Karadağ, Makedonya (bugünkü Kuzey Makedonya) ve Slovenya federal birimler, Kosova ve Voyvodina ise
Sırbistan’a bağlı özerk bölgeler olarak belirlenmiştir. 11 Kasım 1945 tarihinde gerçekleştirilen genel seçimlerin ardından büyük bir çoğunlukla Meclise giren Yugoslavya Komünist Partisi, 29 Kasım 1945’te monarşiyi kaldırarak ülkenin adını Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti olarak ilan etmiştir. Ocak 1946’da ilan edilen yeni anayasada ülkedeki federal birimler de cumhuriyet olarak adlandırılmıştır. 

Tito yönetiminde Yugoslavya’nın ismi üç kez değişmiştir. Demokratik Federal Yugoslavya adıyla kurulan ülkenin ismi 29 Kasım 1945’te Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti, 7 Nisan 1963’te ise Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti olarak değiştirilmiştir.

Savaş sonrası dönemde Stalin Tito’dan başlıca üç konuda rahatsızlık duymaktaydı. Birincisi, Tito Balkan Federasyonunun oluşturulmasıyla ilgili olarak Moskova’nın ön onayını almadan bazı adımlar atmaktaydı. Stalin her ne kadar Balkan Federasyonunun oluşturulması fikrine sıcak bakmışsa da Tito’nun dış politikada bağımsız hareket etmesini hazmedememiştir. Stalin’e göre Tito Kominformun hiyerarşisine uymamakta ve Sovyetler Birliği Komünist Partisini devre dışı bırakmaktaydı.

Stalin’i rahatsız eden ikinci husus, 1947 yılından itibaren Tito’nun Moskova’dan gelen bazı talepleri reddetmeye başlamasıydı. Örneğin, Moskova’nın 1947’de Adriyatik Denizi kıyılarında beş adet limanın (Pula, Split, Şibenik, Boka Kotorska ve inşa edilecek yeni bir liman) SSCB deniz kuvvetlerinin kullanımına açılmasına yönelik talebi Tito tarafından kabul görmemiştir.

Tito’nun Yunanistan İç Savaşı’na karışması ve oradaki komünistlere destek vermesi de Stalin’i rahatsız etmiştir. Zira Stalin, Churchill ile vardığı anlaşmayla Yunanistan’ı Batı Blokuna bırakmayı kabul etmişti. Bunun yanında ABD, Balkan ülkelerinin Yunanistan İç Savaşı’na kuvvet göndermeleri durumunda kendi askerlerini Yunanistan’a sevk edeceğini Moskova’ya bildirmişti. Bu senaryo gerçekleşseydi, Yunanistan İç Savaşı Balkanlara yayılabilir ve SSCB’nin müdahalesini gerektirebilirdi. Bu sebeple Stalin Balkan ülkelerinin Yunanistan İç Savaşı’na fazla karışmalarını istememiştir.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyetler Birliği, “planlı ekonomi” olarak bilinen iktisadi sistemi, Batı Blokunda yer alan Yunanistan dışındaki bütün Balkan ülkelerine ihraç etmiştir. Bu ülkelerin en önemli özelliklerinden biri, devletin toplum ve ekonomi üzerindeki kontrolüydü. Bu ülkelerde sermaye ve üretim doğrudan doğruya devletçe sağlanırken gerçek kişilerin üretim araçlarına sahip olmaları yasaklanmış ve ekonomik hayat tamamen devletin öngördüğü biçimde düzenlenmiştir. Sıkı bir planlama mekanizması sayesinde neyin, ne zaman, nerede, ne kadar ve nasıl üretilip tüketileceği önceden belirlenmeye çalışılmış, bu sayede kaynaklar ve gelirler serbest piyasa mekanizmasının tam karşıtı olan “emredici ilkeye” göre dağıtılmıştır. Merkezî kontrolün daha kolay yapılması için, büyük tekelci şirketler kurulmuş ve ağır sanayiye öncelik verilmiştir. Hizmetler sektörünün genelde ihmal edildiği bu düzende tüketim mallarının üretimine de fazla önem verilmediğinden bu mallarda sık sık kıtlıklar yaşanmıştır.

Özel mülkiyetteki gayrimenkullerin ortak mülkiyete, yani devlet mülkiyetine veya toplumsal mülkiyete dönüştürülmesine kolektifleştirme denir. Kolektifleştirme, özel mülkiyeti verimsiz, ahlaksız ve ideolojik hedefleri için bir engel olarak gören komünizm, sosyalizm ve faşizm gibi siyasi ideolojilerce benimsenen bir uygulamadır.

Tito ile Stalin arasındaki ilişkilerin bozulmaya başlamasıyla SSCB Temmuz 1947’den itibaren Arnavutluk’a kredi vermeye başlamış ve bu ülkeyi Yugoslavya’dan uzaklaştıracak girişimlerde bulunmuştur. 1948’de SSCB ile Yugoslavya arasındaki ilişkiler tamamen kopunca Hoxha Stalin’in tarafında yer almayı tercih etmiştir. Stalin’den Arnavut halkına saygısı olan büyük bir lider olarak bahseden Hoxha, Stalin sayesinde Yugoslavya’nın Arnavutluk’u yutamadığını dile getirmiştir. 1950 yılında Arnavutluk’un bugünkü Kuçova (Kuçovë) kentinin adı “Stalin şehri” anlamına gelen Qyteti Stalin olarak değiştirilmiştir.

Hoxha Stalin’le yakınlaşmasının ardından ABD, Britanya ve Yugoslavya’yı Arnavutluk’un en büyük düşmanları olarak göstermeye başlamıştır. Yugoslavya çatısı altındaki Sırbistan ve Karadağ daha önceki dönemlerde defalarca Arnavutluk topraklarını işgal ettiklerinden Yugoslavya’nın Arnavutluk üzerindeki emellerine ilişkin şüpheler devam ediyordu. ABD ve Britanya’nın ise 1947, 1949, 1950 ve 1952 yıllarında Arnavutluk’ta isyan çıkarmak suretiyle Hoxha’nın yönetimini devirmeye çalıştıkları ise daha sonraları ortaya çıkmıştır. Ancak o yıllarda Britanya Gizli İstihbarat Servisinin (MI6) üst düzey yöneticisi olan Kim Philby’in Hoxha’nın aleyhine yapılan planları KGB’ye bildirmesiyle Hoxha her seferinde gerekli önlemleri alarak kurtulmayı başarmıştır. Belki de Stalin’in bu konudaki yardımları sebebiyle Hoxha ölümüne kadar Stalinist bir siyaset izlemiştir.

Stalin’in 5 Mart 1953’teki ölümünün ardından Sovyetler Birliği’nin yeni lideri olan Nikita Hruşçov (Kruşçev), bir yandan Yugoslavya ile yeniden yakınlaşmaya, diğer yandan Stalin’in mirasıyla hesaplaşmaya başlamıştır. Hruşçov’un Stalin’in politikalarını eleştirmesinden büyük rahatsızlık duyan Hoxha, SSCB’nin bu dönemde Arnavutluk’ta füze üssü kurma taleplerini şüpheyle karşılamış, ayrıca Moskova’nın Arnavutluk’u SSCB’nin “meyve bahçesine” dönüştürmeye çalıştığından endişe etmiştir. Hoxha’nın olumsuz tavırları karşısında Moskova
önce Arnavutluk’a sağladığı ekonomik yardımları azaltmış, 1961 yılında ise Tiran ile olan bütün ilişkilerini kesmiştir. Böylelikle SSCB’nin daha önce Arnavutluk’a gönderdiği yaklaşık 3.000 sektörel uzman geri çağrılmış, Doğu Bloku ülkelerinde öğrenim gören Arnavut üniversite öğrencilerinin bursları kesilmiş, ayrıca Moskova’nın talimatıyla Doğu Blokunun diğer ülkeleri de Arnavutluk’la ilişkilerini sona erdirmiştir

Yunanistan’da 1981 yılında gerçekleştirilen genel seçimi her alanda kapsamlı bir değişim vadeden Pan-Helenik Sosyalist Hareket (PASOK) kazanmış ve böylece Yunanistan’da ilk kez sosyalist bir hükûmet kurulmuştur. PASOK’un 1981-1989 yılları arasındaki iktidarı döneminde başbakanlık görevini yürüten Andreas Papandreu, ülkeyi dönemin güçlü devletlerinden bağımsız bir şekilde yönetmeye çalışmıştır. Yunanistan’ın İkinci Dünya
Savaşı’nın bitiminden beri ABD ve Batı Avrupa’ya koşulsuz bağlılığını eleştiren PASOK Batı karşıtı söylemleriyle Yunanistan’ın Batılı ülkelerle ilişkilerine âdeta meydan okumuştur.

Ülkeden ülkeye farklar gözlenmekle birlikte, komünizm döneminde Balkanlarda din üzerinde de kısıtlamalar getirilmiştir. Bunun en radikal örneği olarak Arnavutluk’un lideri Enver Hoxha 1967 yılında bütün dinleri yasaklamış ve Arnavutluk’u dünyanın ilk ateist devleti ilan etmiştir. Bunun ardından ülkedeki birçok imam ve rahip tutuklanmış, evlerde kutsal kitapların bulundurulması ve dinî ibadetlerin yapılması suç sayılmıştır. 1991 yılına kadar dinî yasağın sürdüğü Arnavutluk’ta cami ve kiliseler ya yıkılmış ya da depolara, kültür merkezlerine, sinemalara dönüştürülmüştür. 1991 yılındaki değerlendirmeye göre Arnavutluk’ta yaşayan Müslümanlar dinî kimliklerinin bilincinde olmalarına rağmen İslamiyet hakkında çok az bilgiye sahiptirler.

Komünizm döneminde İslami hareketler bütün Balkan ülkelerinde gizli polis teşkilatlarının takibi altında tutulmuştur. Örneğin İkinci Dünya Savaşı öncesinde bir grup Boşnak tarafından Müslümanların kültürel ve manevi kalkınmalarını sağlamak amacıyla kurulmuş olan Genç Müslümanlar (Mladi Muslimani) adlı örgüt savaşın ardından sosyalist hükûmetin hedefinde yer almıştır. 1946 yılından itibaren başlayan tutuklama ve yargılamaların sonucunda teşkilat üyelerinden onlarca kişi ölüm cezasına, binin üzerinde kişi ise uzun süreli hapis cezalarına çarptırılmıştır. 1983 yılında aralarında daha sonra Bosna-Hersek cumhurbaşkanlığı görevine gelecek olan Alija Izetbegović’in de bulunduğu 13 Boşnak, Bosna-Hersek’i bir İslam devletine dönüştürmeye çalışmakla suçlanmış ve hapis cezasına mahkûm edilmiştir. Izetbegović’e yönelik suçlamalarda yazmış olduğu İslam Deklarasyonu isimli kitabın Bosna-Hersek’te kurulmak istenen şeriat devletinin bir tasarısı olduğu öne sürülmüştür. Oysa 1960’ların sonlarında yazılan bu kitap, bütün İslam âlemine hitap eden bir eser olup kitapta Bosna’nın adı bile anılmamaktaydı. Zaten Izetbegović’in kitabında ortaya koyduğu ve özellikle Sırplar tarafından “köktendinci” olarak nitelendirilen birçok görüş İslam’ın herkesçe bilinen temel ilkeleriydi.

Sırbistan ve Hırvatistan’ın olumsuz tutumları nedeniyle Yugoslavya’daki Boşnakların ulus kimliği uzun süre inkâr edilmiştir. Bununla amaçlanan, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun yönetimi altında Avrupalılaşmaya başlayan Boşnakların asimilasyon yoluyla Sırp, Hırvat veya genel anlamda Yugoslav kimliğini benimsemelerini sağlamaktı. 1948 yılındaki nüfus sayımında Boşnaklara hangi halka mensup olduklarına ilişkin “Müslüman Sırplar”, “Müslüman Hırvatlar” ve “kararsızlar” şeklinde üç seçenek bırakılmıştı. Boşnakların ayrı bir halk olarak tanınmaları gerektiği hususu ancak 1968 yılında gündeme gelmiş, 1971 tarihli anayasa değişikliğiyle Boşnaklar “Müslümanlar” adı altında Yugoslavya’nın kurucu halkları arasında sayılmıştır. Ancak bu yapılırken ulusal ya da etnik kimliği ifade eden “Boşnak” kelimesinin özellikle kullanılmadığının altı çizilmelidir. Boşnakları Yugoslavya’da yaşayan diğer Müslümanlardan ayırt etmek için “Müslüman” kelimesi Boşnaklar için kullanıldığında büyük harfle, diğerleri için kullanıldığında ise küçük harfle başlayarak yazılmıştır. “Boşnak” kelimesinin bir ulus kimliği olarak “kullanımı ancak 1993 yılında Bosna-Hersek’te resmiyet kazanabilmiş, 1995 tarihli Dayton Barış Antlaşması’yla ise uluslararası toplum tarafından kabul görmüştür.