BAKIMA GEREKSİNİMİ OLAN ENGELLİ BİREYLER-I

En genel anlamda engellilik, “bireyin yeteneklerinde ve iş yapabilme gücündeki sınırlılık ya da noksanlıktır.” Bir hastalığın tedavisinden ya da hastalığın giderilmesinden sonra ortada kalan eksikliği, yetersizliği, güçsüzlüğü gidermek için yapılan çalışmalara rehabilitasyon denilmektedir. O halde doğru yanıt A seçeneğidir.

DER ilkelerini a) Engelliliği anlamak, b) Engellilik-Global çerçeve, c) Genel sağlık bakımı, d) Rehabilitasyon, e) Yardım ve destek, f) Kolaylaştırıcı çevre, g) Eğitim, h) İş ve istihdam, ı) İleriye doğru öneriler olmak üzere dokuz bölümden oluşmakta, engelli olmayı anlamayı kolaylaştırmakla kalmayıp, ilgili alanlardaki mevcut global bilimsel verileri kapsamlı olarak analiz etmekte ve aynı zamanda hükümetler ve kamuoyunu engelliliğin önemi açısından bilgilendirerek önerilerde bulunmaktadır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Özetle DER günümüzde yaşayan engelli bireylere yönelik sunulacak olan bakım ve rehabilitasyon hizmetleri için rehber niteliği taşımaktadır.

Engellilik olgusuna bakışta geleneksel model 1800’lü yıllardan 1940’lı yıllara kadar, medikal model 1950’lerden 1980’e kadar ve sosyal model de 1980’den günümüze kadar olan sürede hâkim konumda olmuştur. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Medikal model engelliliği bir tür hastalık olarak değerlendirmiştir. Hasta olmaları nedeniyle bu bireylere büyük oranda toplumsal yükümlülükler de verilmemiştir. Bu modele göre bireyler toplumsal yaşama uyum sağlamakta sınırlılıklar yaşayan bireyler olarak görüldükleri için engellilerin tedavi ve rehabilite edilmesinin gerekliliği savunulmuştur. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Engellilere yönelik sunulan bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinde kurumsal paradigma dönemi ile geleneksel modelin paralellik gösterdiği de ortaya çıkmaktadır. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Kurumsal reform paradigmasının hâkim olduğu yılları kurumsal paradigmadan toplumsal yaşam paradigmasına geçiş yılları olarak kabul edebiliriz. Bu dönemde normalleştirme kavramı tartışılmaya başlanmış ve herkesin yeme, içme, giyinme, sosyal yaşam gibi konularda mümkün olan en iyi yaşamı yaşama hakkının olduğundan bahsedilmiştir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Engelli bireylere yönelik olarak sunulan bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin tarihçesini incelerken üç ayrı paradigmadan (yaklaşım-tutum) bahsetmek yerinde olacaktır. Bunlar; 1900-1970 arası kurumsal paradigması, 1970-1980 kurumsal reform paradigması ve 1980-günümüz toplumsal yaşam paradigması olarak adlandırılabilir. Bu paradigmalar engelli bireylere sunulan bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin türünü ve niteliğini belirlemiştir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

2011 yılından sonra bu hizmetleri Aile ve sosyal Politikalar Bakanlığı, Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü yürütmektedir. 2018 yılında bakanlığın adı Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı olarak değişmiş, bakım ve rehabilitasyon hizmetleri bu bakanlığın Engelli ve Yaşlı hizmetleri Genel Müdürlüğü kapsamında yürütülmektedir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Tüm engelli hastalara bütüncül yaklaşım sağlanmalıdır. Bakımın amacı sadece faydalı olana değil ihtiyaç olana odaklanmaktır. Doğru yanıt B seçeneğidir.

DER ilkelerini a) Engelliliği anlamak, b) Engellilik-Global çerçeve, c) Genel sağlık bakımı, d) Re- habilitasyon, e) Yardım ve destek, f) Kolaylaştırıcı çevre, g) Eğitim, h) İş ve istihdam, ı) İleriye doğru- öneriler olmak üzere dokuz bölümden oluşmakta, engelli olmayı anlamayı kolaylaştırmakla kalmayıp, ilgili alanlardaki mevcut global bilimsel verileri kap- samlı olarak analiz etmekte ve aynı zamanda hükü- metler ve kamuoyunu engelliliğin önemi açısından bilgilendirerek önerilerde bulunmaktadır. Bu raporun amaçlarından biri de engelliliği bir insan hakları konusu olarak vurgulayan ‘Birleşmiş Milletler Engeli Olan Bireylerin Hakları Bildirgesi’nin hayata geçirilmesini kolaylaştırmak ve ulusal ve uluslararası seviyelerde konuyla ilgili harekete geçmeye çağrı yapmaktır. Burada DER’in sıralamış olduğu ilkelerin c ve d maddelerinin bakım ve rehabilitasyon ilkeleri ile ilgili olduğunu vurgulamak yerinde olacaktır. Görülebileceği gibi doğru yanıt A seçeneğidir.

Bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin tarihi gelişimini anlatmaya başlamadan önce dünya genelinde engelli bireylere yönelik bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin niteliğinin belirlemesine yönelik olarak 2011 yılında yayımlanmış olan Dünya Engellilik Raporuna (DER) kısaca değinmek yerinde olacaktır.

DER, Dünya Sağlık Örgütü ve Dünya Bankası işbirliğiyle geliştirilmiştir ve 9 Haziran 2011 tarihinde, Amerika Birleşik Devletlerinin New York eyaletindeki Birleşmiş Milletler (BM) binasında dünya kamuoyuna sunulmuştur. Bu rapor engelliliği global olarak resimleyen ve engellilik hakkında en sağlıklı kanıtları bir araya getiren ilk önemli girişim olmasından dolayı büyük önem taşımaktadır. Bu açıklamalardan da görülebileceği gibi doğru yanıt C seçeneğidir.

Geçmişten günümüze engellilik alanında yapılan çalışmalar incelendiğinde engelliliğe bakış açısını tanımlayan ve bu bakış açısı doğrultusunda engellilere yönelik çeşitli hizmetler sunan geleneksel, medikal ve sosyal model olmak üzere üç temel modelin bulunduğu görülmektedir. Engellilik olgusuna bakışta geleneksel model 1800’lü yıllardan 1940’lı yıllara kadar, medikal model 1950’lerden 1980’e kadar ve sosyal model de 1980’den günümüze kadar olan sürede hâkim konumda olmuştur, hâkim olan modele göre engeli bireylere bakım ve rehabilitasyon hizmetleri sunulmuştur.

Geleneksel modele göre engellilik kişisel bir trajedi, bireysel bir sorun olarak görülmüş ve bireyin veya yakın çevresinin işlemiş olduğu bir suç ya da günahın karşılığı olan ilahi bir cezalandırma olarak değerlendirilmiştir. Bu nedenle engelliler top- lumsal ilişkilerden büyük ölçüde dışlanmıştır. Bu modelin hâkim olduğu dönemde engelli bireylere şehir dışlarında yaşamalarına yönelik binalar yapılmış ve bireyler burada ikamet ettirilmiştir.

Medikal modele göre ise engellilik, bireysel bir patoloji ve özürlülük durumudur. Medikal model engelliliği bir tür hastalık olarak değerlendirmiştir. Hasta olmaları nedeniyle bu bireylere büyük oranda toplumsal yükümlülükler de verilmemiştir. Bu modele göre bireyler toplumsal yaşama uyum sağlamakta sınırlılıklar yaşayan bireyler olarak görüldükleri için engellilerin tedavi ve rehabilite edilmesinin gerekliliği savunulmuştur. Engelli bireylere yönelik olarak her ne kadar medikal model geleneksel modele göre daha ılımlı bir model olsa da bu model de engellileri toplumsal ilişkiler ağının dışına itmiş ve ötekileştirmiştir. Engellilik mekanik bir anlayışla ele alınmış, engelli bireylerin insani vası arı düşünülmeden oluşturulan ve uygulanan bir politika ve prosedürler sisteminin doğmasına neden olmuştur.

Bu gün geçerli olan ve günümüz engelli politikalarına yön veren, sosyal model hak temelli bir yaklaşımdır. Ünitenizin girişinde de yazıldığı gibi sosyal modele göre engellilik, dış çevrenin bir ürünüdür ve dolayısıyla bireyin fiziksel veya düşünsel eksikliğinin bir sonucu olarak açıklanamaz. Engelliliğin sosyal bir ürün olması nedeniyle sosyal modelde engellilerin haklarını korumaya ve geliştirmeye yönelik politikalara öncelik ve önem verilmiştir. Dünyada engellilik olgusunun insan hakları yaklaşımı temelinde ele alınması ise 1980’li yılların sonralarına denk gelmektedir. Bugün gelinen noktada, engellilik “bir insan hakları sorunu” olarak değerlendirme eğilimi söz konusudur. Sosyal model diğer iki modelden de daha farklı bir bakış açısıyla engelliliği değerlendiriyor olsa da insan hakları bağlamında henüz birinci kuşak insan hakları olarak tanımlanan hakların (yaşama, beslenme, tedavi vb.) ön plana çıkmakta olduğu görülmektedir. İkinci kuşak haklar olarak tanımlanan ve temel insan haklarını ileri düzeyde geliştirmeyi hedefleyen sosyal ve ekonomik haklar gibi haklara henüz yeterince vurgu yapılmamaktadır.

Bu açıkalamalardan görülebileceği gibi sorunun doğru yanıtı B seçeneğidir.

Uluslararası kuruluşlar ve bu kuruluşların en- gelliler konusunda ortaya koyduğu düzenlemeler engelli politikaları alanında önemli role sahiptir. Bu kuruluşların belirlediği standart ve normlar, herhangi bir ekonomik ve siyasi kaygı ile oluşturulmadığı için engelli hakları alanında ulusal politika ve programların yürütülmesinde teşvik edici ve geliştirici bir etki göstermektedir. Bu anlamda 1940’lı yılların tüm insanlık için en güçlü ve önemli politika üreticisi ve düzenleyicisi Birleşmiş Milletler (BM)’dir. BM Genel Kurulu 20 Aralık 1933’de yapmış olduğu toplantıda “engelliler (Dünya) için fırsat eşitliği” konusunda standart kurallar belirlemiştir. Bu kurallar, eşit katılım için ön koşullar, eşit katılım için hedef alanlar, yürütme önlemleri ve izleme mekanizması ana başlıkları altında toparlanabilir. BM’nin 10 Aralık 1948’de yayınladığı İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 25. maddesine göre engellilerin sağlık, eğitim ve sosyal haklarının sağlanması güvence altına alınmıştır. 1948 yılında ilan edilen beyanname ve devamında atılan adımlar, 1960’lı yıllardan itibaren engelli hareketlerinin de temel dayanak noktasını oluşturmuştur.

1950’lerde ilk defa yayımlanan Ruhsal Hastalıkların Tanı Kitabı DSM-I engellilik kavramını zekâ puanlarını temel alarak tanımlamış, aynı kitabın 1973’deki sürümü olan DSM-II de ise zekâ puanına ek olarak bu bireylerin uyumsal davranışlarının (bir anlamda bağımsız yaşam becerilerinin) da değerlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir.

Doğru yanıt E seçeneğidir.

Ülkemizde engelli bireylere sunulan bakım hizmetlerinden Cumhuriyet dönemi öncesi vakıflar, Cumhuriyetin ilanından sonra da 1930’lara kadar belediyeler sorumlu idi. Sonraki yıllarda engelli bireylere yönelik bakım ve rehabilitasyon hizmetleri Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na (SHÇEK) verilmiştir. Günümüzde bu bakım ve rehabilitasyon hizmetlerini Aile, Çalışma ve sosyal hizmet Bakanlığı yürütmektedir. SHÇEK engelli bireylere ‘Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri, Aile Danışma ve Rehabilitasyon Merkezleri ve Özel Bakım Merkezleri’ aracılığıyla bakım ve rehabilitasyon hizmetlerini yürütmekteydi. 2011 yılından sonra Aile, Çalışma ve sosyal hizmet Bakanlığı ise bakım ve rehabilitasyon hizmetlerini, ‘Özel Bakım Merkezleri, Umut Evleri ve Genel Müdürlüğe Bağlı Bakım Rehabilitasyon ve Aile Danışma Merkezleri’ aracılığıyla yürütmektedir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

633 sayılı KHK’da Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğünün engelliler ile ilgili görevleri; (Madde-10)

Bakanlığın engellilere ve yaşlılara yönelik koruyucu, önleyici, eğitici, geliştirici, rehberlik ve rehabilite edici sosyal hizmet faali- yetlerini yürütmek ve koordine etmek.

Engelliliğin önlenmesi ile engellilerin eğitimi, istihdamı, rehabilitasyonu, ayrımcılığa uğra- madan insan haklarından yararlanarak top- lumsal hayata katılmaları ve diğer konularda ulusal düzeyde politika ve stratejilerin belirlenmesi çalışmalarını koordine etmek, belirle- nen politika ve stratejileri uygulamak, uygu- lanmasını izlemek ve değerlendirmek.

Engellilerin sorunlarını ve çözüm yollarını araştırmak, bu konuda uygulamanın geliştirilmesine yönelik öneri ve programlar hazırlamak ve uygulamak.

Engellilerle ilgili konularda inceleme ve araştırmalar yapmak, projeler hazırlamak ve uygulamak.

Münhasıran engellilere tanınan haklar ve sunulan hizmetlerden yararlanmada kullanılmak üzere hazırlanan engelli kimlik kartlarına ilişkin işleri yürütmek.

Doğru yanıt A seçeneğidir.

2005 yılında kabul edilen 5378 sayılı Özürlüler Kanunu bu alanda düzenlenmiş en kapsamlı kanundur. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Bu sözleşmenin dayandığı ilkeler şunlardır:

Kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıklarını da kapsayacak şekilde, kişilerin insanlık onuru ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi;

Ayrımcılık yapılmaması;

Engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanması;

Farklılıklara saygı gösterilmesi ve engellilerin insan çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi;

Fırsat eşitliği;

Erişilebilirlik;

Kadın-erkek eşitliği;

Engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini koruyabilme haklarına saygı duyulması şeklindedir.

Doğru yanıt A seçeneğidir.

Özürlülerin Türkiye’de toplam nüfus içerisindeki oranı %12.29’dur. Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlülerin oranı %2.58 iken süreğen hastalığı olanların oranı ise % 9.70’dir.

1950’lerde ilk defa yayımlanan Ruhsal Hastalıkların Tanı Kitabı DSM-I engellilik kavramını zekâ puanlarını temel alarak tanımlamış, aynı kitabın 1973’deki sürümü olan DSM-II de ise zekâ puanına ek olarak bu bireylerin uyumsal davranışlarının (bir anlamda bağımsız yaşam becerilerinin) da değerlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Engelliliğin zekâ puanı temel alınarak tanılanmasına ek olarak uyumsal davranışların da tanı kriterlerine eklenmesi engelliliğe olan bakış açısının bireye ve dolayısıyla bireyin genetiğine vurgu yapmaktan ziyade çevresel etmenlerin de engele neden olabileceğini vurgulaması açısından önemlidir. 1977’de yayımlanan DSM-III’ün zihinsel engelli terimi yerine gelişimsel gerilik tanımının kullanılmasına vurgu yaparak, bu bireylerin yalnızca zeka testlerinden aldıkları puanların normal bireylerden geride olmasını bir tanı kriteri olarak değerlendirmemesi, bireylerin uyumsal davranışlardaki geriliğin ve bu geriliğin ortaya çıktığı yaşın önemine vurgu yapması açısından dikkat çekici bir gelişmedir. Engelliliğin tanılanmasına yönelik bu gelişmeler bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinin niteliğinin belirlenmesinde önemli bir role sahiptir. Doğru yanıt D seçeneğidir.