Temel Kavramlar: Zedelenme, Yetersizlik, Engel, Bakım, Rehabilitasyon, Engelli Bakımı

Risk taşıma (risk altında olma) herhangi bir engeli olmayan ancak ileride bir yetersizlik yaşa­ma olasılığı diğer bireylerden yüksek olan bireyleri ifade eder. Bu terim daha çok bebek ve okul öncesi dönemdeki küçük çocuklar için kullanılmaktadır. Risk taşıyan bebek ya da çocuk doğumun gerçek­leştiği şartlar, yaşadığı ev-çevre sebebiyle ileride bir yetersizlik yaşama olasılığı yüksek bireyleri ta­nımlar.     

Zedelenme bireyin organlarının işlevlerini yerine getirmede çeşitli sebeplerle zorlan­ması durumudur.  

Duyu organları ya da zihinsel, fiziksel duygu­sal anlamda bireyin işlevlerinde zedelenmeye bağlı olarak tümü ile ya da kısmen kayıp oluşması duru­mu yetersizlik olarak ifade edilmektedir.  

Engelliler Hakkında Kanunda (2005) engelli terimi “Fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yetilerinde çeşitli düzeyde kayıplarından dolayı top­luma diğer bireyler ile birlikte eşit koşullarda tam ve etkin katılımını kısıtlayan tutum ve çevre koşullarından etkilenen bireyi” ifade etmektedir.  

• Zihin yetersizliği
• İşitme yetersizliği
• Özel öğrenme güçlüğü                                     
• Dil ve konuşma güçlüğü                             
• Duygusal uyum güçlüğü                              
• Süreğen hastalık                                         
• Sinir sistemi zedelenmesi ile oluşan yeter­sizlik                      
• Süreğen hastalıklar
• Otizm
• Sosyal uyum güçlüğü 
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu   
• Üstün ve özel yetenek
• Ortopedik  yetersizlik
• Görme yetersizliği                                 

Özel gereksinimli olma nedenleri alanda çoğu kez doğum öncesi, doğum sırası ve do­ğum sonrası nedenler olmak üzere zaman bağlamın­da açıklanmaktadır.   

Doğum öncesi nedenler çevresel nedenler, gene­tik kökenli nedenler, kromozomal nedenler, doğuş­tan getirilen nedenler, gelişim bozuklukları olarak sınıflandırılabilir. 

Doğum Anında Oluşan Nedenler

Bireyin doğum anında oluşan olumsuz durum­lar yetersizliklere neden olabilir. Tıp alanında yaşa­nan gelişmeler bu olumsuz durumların azalmasını sağlamıştır. Doğum anında oluşan nedenler erken ya da geç doğum, doğumda bebeğin oksijensiz kal­ması, doğum sırasında yanlış müdahaleler olarak örneklenebilir. Örneğin bebeğin doğum anında ok­sijensiz kalması sonucu sık görülen yetersizlikler zi­hin yetersizliği ve serebral palsi (CP) olabilmektedir.

Doğum Sonrası Nedenler: Doğum sonrası yaşanan bazı olumsuz durumlar da bebeğin yetersizliğe sahip olmasına neden ola­bilmektedir. Bebeklikte yüksek ateş, bebeğin havale geçirmesi, düşmesi ve kafa travması yaşaması, uzun süren sarılık durumu doğum sonrası nedenlerden birkaçına örnek oluşturmaktadır. Bununla birlikte doğumu izleyen ilerleyen yıllarda yaşanan ev kaza­ları, iş kazaları, psikolojik sorunlar, olumsuz çev­resel faktörler de doğum sonrası nedenler olarak bireyde yetersizliğe yol açabilirler.

Psikososyal Hizmetler

• Bakıma muhtaç özürlü ailesinin, özürlüyü ve özür durumunu kabullenmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler
• Bakıma muhtaç özürlünün özrünü, mevcut durumunu ve yerleştirildiği ortamı kabullenmesine, bilgilenmesine ve gelişim alanlarında desteklenmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler
• Özürlü ve ailesinin sosyal hakları ve mevcut kaynakların kullanılmasına yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler
• Özürlünün bağımsız yaşama, sosyal hayata uyumuna ve katılımına yönelik sosyal, kültürel, sanatsal ve sportif etkinlikler ile düzenlenecek bu tür etkinliklere katılabilmesi için refakat hizmetler
• Özürlünün terk edilme, ret edilme, özür durumunu kabullenememe, ümitsizlik, intihar etme, yalnızlık, sevgisizlik gibi olumsuz duygulardan kurtulmasına, depresyon ve stres gibi durumların yaşanmasının engellenmesine yönelik kişisel veya grup çalışması yöntemiyle verilecek hizmetler 

• Kişisel Bakım Hizmetleri
• Banyo yaptırılması
• Tuvalet ihtiyacunu gidermede yardım edilmesi ve gerektiğinde temizliğinin yapılması
• Tırnakların kesilmesi
• Saçların taranması
• Dişlerinin temizlenmesi
• Yemek ve içecek ihtiyacının giderilmesi
• El yüz ayak temizliği
• Sakal traşının yapılması
• İstenmeyen tüylerin temizlenmesi
• Elbiselerinin giydirilmesi ve çıkarılması
• Burun ve kulak temizliğinin yapılması
• Yatağının temizlenmesi ve düzeltilmesi
• Odanın temizlenmesi
• Çamaşırlarının yıkanması
• Tehlikelere karşı korunması ve gözetilmesi 

Bakım hizmetleri bir başkasının yardımı olmaksızın günlük yaşamını sürdürmede desteğe ihtiyaç du­yan bireyin kendi evinde ya da bir kurumda sunulan psikolojik, fizyolojik, sosyal gereksinimleri kapsayan bir hizmetler bütünüdür Bakım hizmetlerinin sınıflandırılması çeşitli biçimlerde yapılabilmektedir.

Kurumsal bakım özel gereksinimli, yaşlı ve/ veya süreğen hastalığı olan bireyin evde bakım hiz­metleri ve desteğe rağmen daha fazla gereksinimi oluşması evde desteğin bireyin bakımı için yeterli olmadığı durumlarda kullanıldığı bakım türüdür.

Toplum temelli bakım hizmetleri özel gereksi­nimli, süreğen hastalığı olan ve/veya yaşlı bireylere sunulmaktadır. Toplum temelli bakım bu bireylere sunulan hizmetlerin dağılımında onlara eşit fırsat­lar sunmayı bu bireylerin haklarını savunmayı ve iyileştirmeyi hedefleyen bakım hizmetidir. Toplum temelli bakımda özel gereksinimli ya da yaşlı bireylere ken­di çevrelerinden uzaklaşmadan hizmet sunulması esas alınmaktadır.  

Evde bakım kapsamında özel gereksinimli bireylere sunu­lan hizmetler geniş bir yelpazede sunulmaktadır.

Bunlardan başlıcaları;

• Süreli bakım: Özel gereksinimli birey ve ai­lesinin kendine zaman ayırması, dinlenmesi için onlara fırsat sunulması
• Tıbbi bakım: Özel gereksinimli bireyin kendi evinde sağlık personelinden; hemşire, fizyoterapist, dil ve konuşma terapisti gibi uzmanlardan hizmet alması
• Evde yardım: Özel gereksinimli bireyin evinde ütü, rutin temizlik gibi günlük işle­rin yapımı
• Eve yemek servisi: Özel gereksinimli bire­yin evine belirlenen aralıklar ve porsiyonlar ile yemek götürülmesi
• Evde takip hizmeti: Özel gereksinimli bire­yin saç sakal tıraşının yapılması, ona banyo yaptırılması, beslenmesinin desteklenmesi şeklinde örneklenebilir. Bu örnekler özel gereksinimli bireyin ihtiyaçları doğrultusunda çeşitlenebilir. 

Özel gereksinimli çocukta yetersizliğin oluşu­munu izleyen ilk dönemi (3-6 ay) içeren hastane ya da rehabilitasyon merkezinde sağlanan bakım türü olarak açıklanabilir. Erken dönemde sunu­lan bakımda hastane bakımı ağırlıklıdır ve bireyin medikal olarak durumu kontrol altına alındığında sona ermektedir.

Rehabilitasyonun sözlük anlamı “iyileştirme” dir (TDK,2017) Bir başka deyişle rehabilitasyon kaybedilen bir yeteneğin yeniden kazandırılması ya da yitirilen yeteneğin yerine yenisinin “ikame” edilmesidir (Toğram, 2016). Rehabilitasyon özel gereksinimli bireylerin çevresi ile etkileşiminde en yüksek düzeyde işlevde bulunmasına ve bu işlevle­ri korumasına ilişkin alınan önlemler dizisi olarak ifade edilmektedir.   

Rehabilitasyon progra­mının başarıya ulaşması için bazı koşullara dikkat edilmesi önem arz etmektedir. Bunlar;

1. Rehabilitasyon programının geniş bir bakış açısıyla yürütülmesi
2. Rehabilitasyon hizmeti sunulacak bireyin işlevlerinin ve yetersizliklerinin doğru bi­çimde tespit edilmesi
3. Psiko-sosyal alanlara ilişkin uyarlamalar ve çözümler üretilmesi olarak sıralanabilir.

• Mesleki rehabilitasyon,
• Tıbbi rehabilitasyon,
• Sosyal rehabilitasyon
• Toplum temelli rehabilitasyon    

• Problemlerin ve gereksinimlerin belirlenmesi
• Problemlerin değiştirilebilir ve sınırlayıcı faktörler ile ilişkisi
• Rehabilitasyon hedeflerinin tanımlanması ve uygun ölçümlerin seçimi
• Planlama, uygulama ve kordinasyon
• Rehabilitasyonun etkilerinin değerlendirilmesidir.   

Tıbbi rehabilitasyon: Bireyin sağlık durumunun tanılanması, tedavi yoluyla işlevin iyileştirilmesi, bi­reyin yaşadığı yetersizliklerin azaltılması yoluyla gerçekleşir. Tıbbi rehabilitasyon özel uzmanlık alanı olan doktorlar, fizyoterapistler, psikiyatrlar, pediatristler, göz doktorları, beyin cerrahları gibi tıp uzmanları ta­rafından sağlanır.  

Mesleki rehabilitasyon: Mesleki rehabilitasyon temelde mesleğini gerçekleştirmede yetersizlikler ya­şayan özel gereksinimli bireylerin bir mesleğe hazırlanma, yerleşme ve mesleği başarılı biçimde sürdürme­lerini temel almaktadır. 

Sosyal rehabilitasyon: Sosyal rehabilitasyon hizmetleri özel gereksinimli bireyin yaşamın farklı alan­larında (iş, ev, toplumsal hayat, eğitim) gereksinim duyduğu sosyal- duygusal gereksinimlerine ilişkin ger­çekleştirilen hizmetleri kapsar. Özel Mesleki Rehabilitasyon Merkezleri Yönetmeliğine (2006) göre sosyal rehabilitasyon “Özürlü kişilere evde, merkezde ve sosyal çevrelerinde psiko-sosyal uyumlarını desteklemek ve sorunlarında yardımcı olmak, resmi/resmi olmayan kurumlarla etkin bir iletişim kurmalarını sağlamak ama­cıyla yapılan çalışmaları,” ifade etmektedir. 

Toplum temelli rehabilitasyon : 1970li yıllardan itibaren özel gereksinimli bireylerin gereksinimlerine yanıt verme konusunda önemli bir strateji olan toplum temelli rehabilitasyon özel gereksinimli bireylere sunulan rehabilitasyon hizmetlerinin toplumda yer alan farklı kişilerce yürütülmesi ve özel gereksinimli birey ve ailesinin toplum kaynaklarından rahatlıkla faydalanabilmeleri için gereken önlemlerin alınmasını içermektedir.  

Rehabilitasyon hizmetleri sonucunda oluşması istenen gelişmeler;

1. İşlev kaybının önlenmesi
2. İşlev kaybı hızının yavaşlaması
3. İşlevin iyileştirilmesi ya da işlevin geri kaza­nılması
4. İşlev kaybının telafisi
5. Mevcut işlevin korunması olarak sıra­lanmaktadır.