Bakım Hizmeti Gerektiren Bireyler

Bakıma muhtaç ya da bakım hizmeti gerektiren bireyler yaşlılar, engelliler ve kronik ya da süreğen hastalardır. Kronik hastalar, literatürde engelliler grubuna dâhil edilmektedir.

Yaş, “kronolojik yaş” ve “biyolojik yaş” şeklinde iki başlık altında incelenebilir.

Kronolojik yaş doğumdan başlayarak içinde bulunulan zamana kadar geçen yılların toplamıdır.

İçinde bulunulan biyolojik basamağın zaman birimi olarak gösterilmesidir.

Literatürde genel kabul gördüğü üzere, kronolojik yaş tanımından hareketle yaşlılar üç gruba ayrılır: Birinci grubu 55-64 yaş arasındaki “iktisaden faal olan yaşlılar”; ikinci grubu 65-74 yaş arasındaki “iktisaden faal olmayan yaşlılar”; üçüncü grubu ise 80 ve üzeri yaştaki “çok yaşlı insanlar” oluşturmaktadır.

Yaşlanma; “biyolojik yaşlanma”, “ekonomik yaşlanma”, “patolojik yaşlanma”, “psikolojik yaşlanma” ve “sosyal yaşlanma” şeklinde çok çeşitli şekillerde tanımlanabilir.

Biyolojik yaşlanma, zamana bağlı olarak bireyin anatomi ve fizyolojisindeki değişimlerdir.

Patolojik yaşlanma, yoksulluğa ya da alışkanlığa bağlı olarak ya da beslenme, sağlık ve diş bakımı yetersizliği, orta zenginlikte ya da zenginlikte aşırı beslenme, hareket eksikliği gibi ömür boyu süren etmenler nedeniyle ortaya çıkan bir yaşlanma türüdür. 

Psikolojik yaşlanma ise bireyin davranışsal uyum yeteneğindeki yaşa bağlı değişimlerdir. 

Sosyal yaşlanma, zaman akışı içinde edinilen sosyal davranış ve sosyal konumun ve bireyin sosyal rollerinin değişmesi anlamına gelir.

Parasal koşullardaki değişikliklerin etkisiyle yaşlı kişinin yaşam tarzının değişmesidir.

Yaşlanma doğumdan ölüme değin bir büyüme ve gelişme süreci iken yaşlılık fizyolojik bir olgudur ve bu süreç içerisinde kendini gerçekleştirme ve olgunlaşmanın ardından özgün değişimlerin yaşandığı son aşamadır. Yaşlılıkta bireyler fiziksel ve psikolojik güçlerini yavaş yavaş kaybetmektedir.

Yaşlılık, önüne geçilmesi mümkün olmayan biyolojik,kronolojik, sosyal yönleri ve orunları olan bir süreçtir. Yaşlılık dönemi, yaşlanmaya bağlı olarak insan vücudunda meydana gelen deformasyon ve gerileme nedeniyle fiziksel yeteneklerinin azaldığı, pek çok kronik hastalığın yaşandığı, bağımlılık ve kaza riskinin arttığı, bireylerin statü kaybettiği ve günlük işlevlerini yerine getirmede desteğe ihtiyaç duyduğu bir dönemdir.

Engellilik; bedensel, akli ve ruhsal yapıdaki bozulmalar sonucu doğal yaşama yetilerinin kısıtlanması ya da bu yetilerden tamamen yoksun kalınması durumudur.

Engelli, doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine gereksinim duyan kişidir.

Engel türlerine göre engelliler ortopedik engelli, görme engelli, işitme engelli, dil ve konuşma engelli, zihinsel engelli ve kronik hastalar şeklinde altı gruba ayrılır.

Ortopedik engelli kas ve iskelet sisteminde yetersizlik, eksiklik ve işlev kaybı olan kişidir.

Tek veya iki gözünde tam veya kısmi görme kaybı veya bozukluğu olan kişidir.

İşitme engelliler tek veya iki kulağında tam veya kısmi işitme kaybı olan kişidir.

Dil ve konuşma engelli herhangi bir nedenle konuşamayan veya konuşmasının hızında, akıcılığında, ifadesinde bozukluk olan ve ses bozukluğu olan kişidir.

Zihinsel engelli çeşitli derecelerde zihinsel yetersizliği olan kişidir.

Genel anlamda kronik hastalık, kişinin çalışma kapasitesi ve fonksiyonlarının  engellenmesine neden olan uzun süreli bakım ve tedavi gerektiren, oluşmasında sosyoekonomik, kişisel ve genetik etkenlerin rol oynadığı hastalıklardır. Kan hastalıkları, kalp-damar hastalıkları, sindirim sistemi hastalıkları, idrar yolları ve üreme organı hastalıkları, cilt ve deri hastalıkları, kanserler, endokrin ve metabolik hastalıklar, ruhsal davranış bozuklukları, sinir sistemi hastalıkları, AIDS vb. hastalıklar kronik hastalıklara örnek verilebilir. Kronik böbrek yetmezliği, kanser AIDS, hipertansiyon, koroner kalp yetmezliği, şeker hastalığı ve tüberküloz gibi tedavisi uzun süren hastalıklar bireyin yaşam aktivitelerini sınırlar ve tedaviye bağımlı hâle getirir.

Yaşlının bireysel gereksinimlerinin belirlenmesi bakımından nerede ve kiminle yaşadığı, eğitim düzeyi,sosyoekonomik durumu son derece önemlidir.

Yaşlıların temel bakımda barınma, yemek yapma ve yeme, temel enstrümental günlük yaşam aktivitelerini yapma bakımından önem taşıyan gereksinimlerini saptamada “temel günlük yaşam aktivitelerini “ ve “enstrümental günlük yaşam aktivitelerini  değerlendirme testleri” kullanılır. Bu testler kişinin bağımsızlık derecesini anlamaya yönelik ve günlük gereksinimlerini ortaya çıkaran testlerdir. Bu testlerin en sık kullanılanları, “Barthel’in Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeği”, Lawton-Broody Enstrümental Günlük Yaşam Aktiviteleri Ölçeği”dir.

Yalı bireylerin enstrümental günlük yaşam aktivitelerinde test edilen başlıklar şunlardır:

• Telefon kullanma
• Alışveriş
• Yemek hazırlama
• Ev koruması
• Ulaşım
• Medikasyonlar
• Finans

Yaşlı bireylerin temel günlük yaşam aktivitelerinde test edilen başlıklar şunlardır:

• Banyo
• Giyinme
• Transfer
• Tuvalet
• Kontinans
• Beslenme

Engel, bakıma muhtaçlık riskini arttıran temel etmenlerden biri olmakla birlikte, her engelli olan bakıma ihtiyaç duymayabilir. Örneğin, tamamıyla göremeyen ya da duyamayan bir birey yaşamını başkalarının desteğine ihtiyaç duymadan bağımsız bir şekilde sürdürüyorsa bakım hizmeti almaya ihtiyaç duymamaktadır. Buna karşın bedensel açıdan hiçbir engeli olmadığı hâlde ruhsal ya da zihinsel engelli bir birey yaşamını sürdürmek için profesyonel desteğe ihtiyaç duyabilmektedir.

Bakıma muhtaçlık olgusunda özürden daha çok günlük yaşam aktivitelerini yerine getirirken bağımsız hareket edebilme durumu etken olmaktadır.

Hayır her engel türü farklı hizmet modeli ile ele alınmakta ve engelli bireylerin gereksinimleri her uygulama modeli ve kuruluşunda buna göre yapılandırılmaktadır.

Engelliliğin özelliği ve şiddetine göre engelli bireyler; göz hizasında işaretler, kolay açılıp kapanan kapılar, otoparklarda arabalarından tekerlekli sandalyelerine kolayca transfer olabilecekleri alanlar, ulaşabilir tuvaletler, rahatça kullanabilecekleri yollar vb. gibi kentsel alan düzenlemelerine gereksinim duyarlar. Ayrıca yürüme güçlüğü veya denge problemi yaşayan bireyler, kentsel alanlarda düz yüzeyli/eğimsiz yollar, tutunabilecekleri korkuluklar, belli aralıklarla dinlenebilecekleri alanlar gibi düzenlemelere gereksinim duyarlar.

Bakım gerektiren bireylerin günlük yaşama ve üretime daha çok katılımlarının sağlanması amacıyla özel olarak korunmaları gerektiği açıktır. Bu yüzden bakım gerektiren bireylere diğer vatandaşların sahip oldukları çalışma hakkı, eğitim hakkı, sosyal güvenlik hakkı, sağlık hakkı vb. haklara ilaveten, kendi özel durumlarına özgü bakım hakkı, rehabilitasyon hakkı,sosyal yardım ve hizmetlerden yararanma hakkı gibi bazı özel haklar da tanınmaktadır.

Birleşmiş Milletlerin kabul ettiği yaşlı ilkeleri şunlardır:

• İtibar ve saygınlık
• Katılım
• Bağımsızlık
• Kendini gerçekleştirme
• Bakım

Birleşmiş Milletlerin kabul ettiği yaşlı ilkeleri ve Dünya Sağlık Örgütünün yaşlılara yönelik eylem planı çerçevesinde yaşlı hakları; “politik ve toplumsal yaşama katılım, eğitim ve kültür, her türlü şiddet, istismar ve ayrımcılığa karşı korunma, adil gelir ve sosyal güvenlik, çalışma ve istihdam, sağlık, aile, konut ve barınma, güvenli bir çevrede yaşama, sosyal yardım ve hizmetlerden yararlanma ve bakım” şeklinde sıralanabilir.

Politik ve Toplumsal Yaşama Katılım Hakkı: Yaşlı bireyler, refah düzeylerini doğrudan etkileyecek politikaların hazırlanması ve uygulanması aşamalarına aktif bir biçimde katılımda bulunmalıdır. Bilgi ve becerilerini genç kuşaklar ile paylaşmalıdır. Topluma hizmet etmek için çeşitli fırsatlar geliştirebilmelidir. Kendi ilgi ve yeteneklerine uygun etkinliklerine gönüllü olarak katılımda bulunmalı ve hizmet edebilmelidir.

Eğitim ve Kültür Hakkı: Eğitim hakkı en temel sosyal haklardan biridir. Eğitim ile kastedilen sadece örgün eğitim değildir. Eğitim hakkı, örgün eğitimle birlikte yaşam boyu öğrenmeyi de kapsamaktadır. Dolayısıyla yaşlıların da yaşlarına ve yeteneklerine uygun eğitim programlarına sahip olmaları gerekir. Bir insanın tüm yaşamı boyunca eğitim alma hakkının saklı kalması, hem teknolojik gelişmeler hem de bilimdeki ilerleme, bilgiye erişim konusunda yaşam boyu eğitime erişim bakımından önemlidir.

Sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı, her bireyin her yaş dönemindeki en temel sosyal haklarından biridir. Yaş ile birlikte artan süreğen rahatsızlıklar ya da bazı yetilerdeki kayıplar, bireylerin yaşlılık döneminde kendi varlıklarına hakim olup, rahat bir yaşam sürdürmelerini zorlaştırmaktadır. Sağlık sorunları yaşamak, bir yaşlının ekonomik durumundan sosyal yaşama katılımına kadar tüm alanları etkileyebilir. Bu nedenle sağlık hizmetlerine ulaşım ve sağlık sorunlarına uygun olarak sunulmuş olanaklara kavuşabilme, yaşlılık döneminde yaşamsal öneme sahip olmaktadır.

Yaşlılar bakım hakkına sahiptir ve bu hakkın temel felsefesini yaşlıya saygı ve yaşlıyı anlamaya çalışma felsefesi oluşturmaktadır. Yaşlıların, sosyal ve zihinsel yönden desteklenecekleri, kendilerini geliştirebilecekleri,koruma ve rehabilitasyon hizmeti alabilecekleri,uygun kurumsal bakım modellerinden yararlanabilecekleri insana yakışır bir ortam gerekmektedir.Bu bağlamda yaşlı birey tıbbi bakıma ilaveten akut bakım, subakut bakım ve kronik bakım hakkına sahiptir. Fonksiyonel bağımsızlığın sürdürülebilirliğini sağlama amacını taşıyan akut bakım, yaşlının hastanede bakımını içermektedir. Amacı rehabilitasyon, kompleks bir medikal bakım ve/veya yara bakımı olan subakut bakım ise uzun dönem bakım evlerinde kısa bir süre kalması planlanan yaşlı hastalara yönelik bir bakım türüdür. Kronik bakım ise toplumda yaşamı tek başına başaramayan yaşlılara uygulanan bakım türüdür.

Engelli bireylerin haklarının uluslararası dayanağı niteliğinde başta Birleşmiş Milletler olmak üzere, Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği, Uluslararası Çalışma Örgütü gibi birçok uluslararası kuruluşca çeşitli düzenlemeler yapılmıştır.

Birleşmiş Milletlerin yayımladığı “Engelli Kişilerin Haklarına Dair Bildiri” ile Avrupa Konseyi bünyesinde kabul edilen Avrupa Sosyal Şartı’nda ayrıntılı bir şekilde düzenleme konusu yapılan engelli haklarının amaçları şu şekilde sıralanabilir:

• İnsanlık onuruna saygı gösterilmesi
• Aynı yastaki vatandaşlar ile aynı temel haklara sahip olma
• Mümkün olduğu kadar normal ve tam bir insan gibi nezih bir hayat yaşama
• Mümkün olduğu kadar kendilerini yeterli hale getirecek tedbirlerin alınmasını isteme
• Protez ve ortopedik araçlar da dahil tıbbi ve sosyal rehabilitasyon, eğitim, mesleki, öğrenim ve rehabilitasyon, yardım, danışmanlık, barınma hizmetleri ile diğer hizmetler gibi tıbbi, psikolojik ve işlevsellik muamelesi görme
• Ekonomik ve sosyal güvenlik ile yaşamlarını nezih bir düzeyde sürdürme, kabiliyetleri ölçüsünde çalışma veya yararlı, üretici ve kazanç sağlayıcı bir meslek icra etme ve sendikalara katılma
• Ekonomik ve sosyal planlamanın her aşamasında özel ihtiyaçların dikkate alınmasını isteme
• Kendi aileleri veya bakıcı aileler ile birlikte yasama ve her türlü sosyal, yaratıcı veya eğlendirici faaliyete katılma
• İkamet ile ilgili olarak farklı muameleye tabi tutulmama
• Bütün istismarlara, ayrımcı, kötüye kullanıcı, veya onur kırıcı nitelikteki bütün düzenlemelere ve muamelelere karsı korunma
• Hukuki yardıma ihtiyaç duyduklarında hukuki yardım alma ve onlara karsı bir dava açılmışsa uygulanacak olan usulde kendilerinin fiziksel ve zihinsel şartlarının tam olarak dikkate alınmasını talep etmek
• Haklarını ilgilendiren bütün konularda ve engelli kişilerin örgütleri ile istişare edilmesi
• Engelli kişilerin, onların ailelerinin ve yasadıkları çevrenin, engelli haklarından her türlü uygun vasıta ile bilgilendirilmesi
• Engelli bireylerin bağımsız olmalarını toplumla bütünleşmelerini ve toplum yasamına katılımlarının sağlanması

Birleşmiş Milletler Engelli Kişilerin Haklarına Dair Bildiri ile Avrupa Sosyal Şartı’nda öngörülen haklar bağlamında ve ülkemizdeki yasal düzenlemeler çerçevesinde engelli hakları şu şekilde sıralanabilir:

• Her Tür şiddet, İstismar ve Ayrımcılığa Karsı Korunma Hakkı
• Çevresel Mimari ve Erişim Hakkı
• Bağımsız Yaşayabilme ve Topluma Dahil Olma Hakkı
• Eğitim ve Kültür Hakkı
• Sağlık, Bakım ve Rehabilitasyon Hakkı
• Çalışma ve İstihdam Hakkı
• Ulaşım Hakkı
• Engelli Durumlarına Özgü Özel Araçlardan Yararlanma Hakkı
• İletişim Hakkı
• Sosyal Güvenlik Hakkı
• Sosyal Yardım ve Hizmetlerden Yararlanma Hakkı
• Örgütlenme Hakkı

Çağdaş kent ve toplum yapısında engelli bireyler de diğer bireyler gibi aktif bir biçimde gündelik yaşama katılmalı ve “bağımsız yaşama” koşullarına erişebilmelidir. Tek başına ya da çok az yardım ile kendi yaşantısını aksatmadan sürdürebilmek her birey için olduğu gibi engelli bireylerin de en doğal hakkıdır. Elbette engelli bireylerin aktif bir biçimde toplum ve iş yaşamına dâhil olabilmeleri için bazı özel koşulların sağlanması gerekmektedir. Kentiçi ulaşım düzeni, toplu taşıma araçlarının donanımı, toplu kullanım alanlarının mimari yapısı, kent mobilyaları gibi gündelik yaşamın vazgeçilmez ögeleri engelli bireylerin erişebilirliğini sınırlandırmadan ve diğer bireyler ile birlikte kullanabilecekleri biçimde tasarlanmış, üretilmiş ve uygulanmış olmalıdır.

BMEHS’nin 24. maddesinde erişilebilir, bütünleştirilmiş ve fırsat eşitliğine dayalı bir eğitim sistemine ilişkin olarak devlete çok ciddi görevler yüklenmiştir. Bu bağlamda, engellilerin genel eğitim sistemi içinde potansiyellerinin ve yeteneklerinin gelişimi ve topluma etkin katılımlarının sağlanması, Brail ve işaret dili yanında bireysel özgün destek düzenlemelerinin sağlandığı ve uygun personel istihdamının yapıldığı bir eğitim hizmetinin verilmesi için her türlü önlemi almak devletin yükümlülükleri  arasında gösterilmiştir.

Ülkemizde de engelli bireyler temel eğitim ilkeleri doğrultusunda genel eğitim, özel eğitim ve mesleki eğitim görme haklarını kullanabilmektedirler. Nitekim Anayasa’nın 42. maddesine uygun olarak Engelliler Kanunu’nun 15. maddesinde hiçbir gerekçeyle engellilerin eğitim hakkının engellenemeyeceği ve engelli çocuklara, gençlere ve yetişkinlere, özel durumları ve farklılıkları dikkate alınarak bütünleştirilmiş ortamlarda ve engelli olmayanlarla eşit eğitim imkânı sağlanacağı hüküm altına alınmıştır. Ayrıca birçok düzenlemeyle de engellilere bazı kolaylıklar sağlanmaktadır.Bu bağlamda engellilerin bakım hizmeti gereksinimi dışında yetersizlik tür ve durumlarına göre de eğitim ihtiyaçları vardır. Bu bağlamda, Millî Eğitim Bakanlığının Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği kapsamında kamuya ait okullarda veya Özel Eğitim ve rehabilitasyon Merkezlerinde özel eğitim almaları sağlanmaktadır. Yine Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde İşitme Engelliler Çok Programlı Liseleri, Ortopedik Engelliler Meslek Liseleri, Zihinsel Engellilere Yönelik Mesleki Eğitim Merkezleri, İş Eğitim Merkezleri ve Yetişkin Zihinsel Engelliler İş Eğitim Merkezleri engellilere yönelik mesleki eğitim programları düzenlenmektedir.

Ülkemizde eğitim ve kültür hakkı bakımından engellilere sağlanan kolaylıklar şunlardır:

• Üniversite sınavına giren engelli öğrenciler için fiziksel düzenlemeler yapılması
• Başarılı ve ihtiyaç sahibi engelli öğrencilere Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumutarafından öncelikli olarak öğrenim kredisi, kredisi, katkı kredisi ve yurt tahsisi yapılması
• Özel eğitime gereksinim duyan öğrencilerin okullara erişiminin sağlanması için ücretsiz taşınması
• Orta öğretimdeki işitme engelli öğrencilerin meslek liselerine sınavsız yerleştirilmesi
• Yüksek Eğitim Kurumuna girmeye hak kazanan öğrencilerin valilik bünyesindeki Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfından Başkanlık Bursu alabilmesi ve yardımcı ders gereçlerinin temini konusunda destek verilmesi
• Kredi ve Yurtlar Kurumunun %40 ve üzerinde engelli olduğunu belgeleyen öğrencilere öncelik tanınması ve harç üzerinden %50 indirim yapması
• Halk Eğitim Merkezlerinde mesleki eğitim programı alan %40 ve üzeri engellilerden  herhangi bir ücret alınmaması
• Devlet Tiyatroları’nda engellilerden ücret talep edilmemesi
• Engelli tiyatrolarının Kültür Bakanlığından maddi destek alması
• Özel tiyatro ve sinemalarda engelliler için indirim uygulanması

Sağlık hakkı bağlamında engellilerin tedavi masrafları, ortez, protez ve iyileştirici araç-gereçler için alınacak hasta katılım payları “Sağlık Uygulama Tebliği” hükümlerine, onlara yönelik sağlık sunumu ise “Engelli Kişilere Yönelik Sağlık Hizmetlerinin Sunumu Genelgesi” hükümlerine tabidir.

Evet bakım hakkı bağlamında, bakımı aile bireyi ya da yakını tarafından karşılanan özürlü için bakım yapan kişiye 5378 sayılı Engelliler Kanunu hükmü uyarınca, asgari ücrete kadar ödeme yapılmaktadır.

Türkiye’de engellilerin çalışma ve istihdam hakkı bağlamında koruyucu düzenlemelere Anayasa’nın 49. ve 50. maddesine uygun olarak, hem 4857 sayılı İş Kanunu’nda hem de 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nda yer verildiği görülmektedir. Her iki kanunda da engelli çalıştırma zorunluluğu öngören düzenlemelere yer verilmiştir.

Birleşmiş Milletler Engelli (Özürlü) Kişilerin Haklarına Dair Bildiri ile Avrupa Sosyal Şartı’nda öngörülen haklar bağlamında, Türkiye’de de engellilere ulaşım hakkı kapsamında toplu taşımada engellilere birtakım indirimler uygulanması gibi bazı kolaylıklar sağlanmıştır. Belediyeler ve belediyelerin kurdukları birlik, müessese ve işletmeler otobüs benzeri kara yolu üzerinden yapılan toplu taşıma araçlarında, %40 oranında engelli olduğunu belgeleyen kişiler için %30 indirim uygulamak zorundadır. Demir yolu ulaşımında ise %40 ve üzeri engellilere %50 indirim uygular, %50 ve üzeri ağır engellilerden ise ücret talep edilmez. Bazı hava yolu şirketleri de engelli yolculara indirim uygulamaktadır.

Birleşmiş Milletler Engelli (Özürlü) Kişilerin Haklarına Dair Bildiri ile Avrupa Sosyal Şartı’nda öngörülen haklar bağlamında, Türkiye’de engellilere iletişim hakkı kapsamında bazı kolaylıklar sağlanmış ve ilgili yasal düzenlemelerle özel iletişim vergilerinin engellilerden talep edilemeyeceği hükme bağlanmıştır. Bu düzenlemeler gereği, Türk Telekom, sabit telefonlar için %40 ve üzeri engelliler için indirimli Sosyal Tarife Paketi uygulamaktadır. Cep telefonu operatör şirketleri de %40 ve üzeri engelli olanlara indirimler uygulamaktadır. Sabit İnternet hatları için de engellilere indirim uygulanmaktadır.

Hasta hakları, insan hak ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanmasını ifade eder. Sağlık hakkına dayanan hasta hakları, sağlık hizmeti almakta olan bireylerin sağlık personeli ve sağlık kurumları karşısındaki sahip oldukları haklardır.

Sağlık hakkının ana hedefleri şu şekilde sıralanabilir:

• Modern çevrenin yarattığı tüm tehlikelerden insanın korunması
• Ekonomik, sosyal, coğrafi tüm sınırlılıklara karşın herkesin bakım ve tedavi hizmeti olması
• Her insanın yaşamını ve üretkenliğini güvencede sürdürmesini sağlayan yeteneklerini geliştirme fırsatına sahip olması
• Tüm girişimlerin insan bütünlüğü ve saygınlığına, onuruna uygun olmasıdır

Hasta haklarına yönelik hukuki düzenlemeler şunlardır:

• İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi
• Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları Haysiyetinin Korunmasına Dair Sözleşme
• İşkencenin ve Gayriinsani yada Küçültücü Ceza Muamelenin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi
• 1972 Tarihli Amerika Hastaneler Birliği Hasta Hakları Bildirgesi
• 1981 Tarihli Dünya Tabipler Birliği Lizbon Hasta Hakları Bildirgesi
• 1994 Tarihli Avrupa Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi (Amsterdam Bildirgesi)
• 1995 Tarihli Dünya Tabipler Birliği Bali Hasta Hakları Bildirgesi

Lizbon bildirgesine göre hasta hakları şu şekilde sıralanabilir:

• Hekimini özgürce seçme hakkı
• Bir dış baskı altında kalmadan özgürce çalışabilen bir hekim tarafından bakılma hakkı
• Yeterli ölçüde bilgilendirildikten sonra tedaviyi kabul ya da reddetme hakkı
• Kendisiyle ilgili tüm tıbbi ve kişisel bilgilerin gizliliğine gereken saygıyı göstermesini hekimden bekleme hakkı
• Onurlu bir biçimde ölme hakkı
• Dinî temsilci de dâhil olmak üzere, ruhsal ve manevi yönden teselli edilmeyi isteme ya da reddetme hakkı.

Bu bildirgede hasta hakları esas olarak altı başlık altında toplanmıştır. Bunlar:

• Sağlık hizmetlerinde insan hakları ve değerleri
• Bilgilendirme
• Onay
• Mahremiyet ve özel hayata saygı
• Bakım ve tedavi hakkı
• Başvuru

Bali Bildirgesine göre hasta hakları 11 başlık altında toplanmıştır. Bunlar:

1. Kaliteli tıbbi bakım hakkı
2. Seçim yapma özgürlüğü
3. Kendi kaderini belirleme hakkı
4. Bilinci kapalı hasta
5. Yasal ehliyeti olmayan hasta
6. Hastanın isteğine karşın yapılan girişimler
7. Gizlilik hakkı
8. Bilgilendirme hakkı
9. Sağlık eğitimi hakkı
10. Onur hakkı
11. Dinî destek hakkı'dır.

Ülkemizdeki sağlıkla ilgili yasama kaynakları şunlardır:

• 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun
• 1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun
• 1593 Sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu
• 2659 Sayılı Adli Tıp Kurumu Kanunu
• 3359 Sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu
• 5258 Sayılı Aile Hekimliği Kanunu
• 2238 Sayılı Organ ve Doku Alınması, Saklanması ve Nakli Hakkında Kanun
• 5368 Sayılı Verem Savası Hakkında Kanun
• 5624 Sayılı Kan ve Kan Ürünleri Kanunu

Ülkemizdeki sağlıkla ilgili yürütme kaynakları şunlardır:

• Sağlık Alanında Bazı Düzenlemeler Hakkında Kanun Hükmünde Kararname
• Özel Hastaneler Yönetmeliği
• Sağlık Bakanlığı Teftiş Kurulu Yönetmeliği
• Uluslararası Sağlık Yönetmeliği
• İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Nizamnamesi
• Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği
• Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği
• Ayakta Teşhis ve Tedavi Yapılan Özel Sağlık Kuruluşları Hakkında Yönetmelik
• Halkın Sağlık Eğitimi Yönetmeliği
• Hasta Hakları Yönetmeliği
• İlk yardım Yönetmeliği
• Hasta Hakları Uygulama Yönergesi

Uluslararası ve ulusal hukuki dayanakları bağlamında, hasta haklarının başında insan olarak saygı görme, mümkün olan en yüksek düzeyde sağlık hizmeti alma, bilgilendirme, tıbbi işlemler için onay alınması, mahremiyet ve özel hayata saygı, bakım ve tedavinin devamlılığının sağlanması gelmektedir.

Hasta Hakları Yönetmeliğine göre hastaların sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı kapsamına giren haklar şunlardır:

• Adalet ve hakkaniyete uygun olarak yararlanma
• Bilgi isteme
• Sağlık kurulusunu seçme ve değiştirme
• Personeli tanıma, seçme ve değişme
• Öncelik sırasının belirlenmesini isteme
• Tıbbi gereklere uygun teşhis, tedavi ve bakım
• Tıbbi gereklilikler dışında müdahale yasağı
• Ötanazi yasağı
• Tıbbi özen gösterilmesi

Hasta Hakları Yönetmeliği’ne göre, hastaların sağlık durum hakkında bilgi alma hakkı kapsamına giren haklar şunlardır:

• Genel Olarak Bilgi İsteme
• Kayıtları İnceleme
• Kayıtların Düzeltilmesini İsteme
• Bilgi Vermenin Usulü
• Bilgi Verilmesi Uygun Olmayan ve Önlem Alınması Gereken Durumlar
• Bilgi Verilmesini Yasaklama

Hasta Hakları Yönetmeliği’ne göre hasta haklarının korunması kapsamına giren haklar şunlardır:

• Mahremiyete saygı gösterilmesi
• Rıza olmaksızın tıbbi ameliyeye tabi tutulmama
• Bilgilerin gizli tutulması

Tıbbi müdahalede hastanın rızası kapsamındaki hakları şunlardır:

• Rıza Olmaksızın Tıbbi İsleme Tabii Tutulmama
• Tıbbi Müdahalelerde Hastanın Rızasının Alınması
• Tedaviyi Reddetme ve Durdurma
• Ergin Olmayan veya Kısıtlı Olan Hastanın Tıbbi Müdahaleye İştirakinin Sağlanması
• Alışılmış Olmayan Tedavi Usullerinin Uygulanması
• Rızanın Sekli Geçerliliği
• Organ ve Doku Alınmasında Rıza
• Aile Planlaması Hizmetleri ve Gebeliğin Sona Erdirilmesi
• Rızanın Kapsamı

Hasta Hakları Yönetmeliğine göre hastanın temel haklar dışındaki diğer hakları şunlardır:

• Güvenliğin sağlanması
• Dinî vecibeleleri yerine getirebilme ve dinî hizmetlerden faydalanma
• İnsani değerlere saygı gösterilmesi ve ziyaret
• Refakatçi bulundurma
• Hizmetin sağlık kurum ve kurulusu dışında verilmesi