Yaşlı Bakım Modelleri

Geriatri yaşlılık ve hastalıklarını konu edinen tıp dalıdır. Disiplinler arası bir bilim kolu olan gerontoloji ise yaşlanma sürecini inceler.

Birleşmiş Milletler Genel Kurulunca 1982 yılında Viyana’da düzenlenen ‘Dünya Yaşlanma Asamblesi’dir. Asamble’de, “bağımsız yaşam, katılımcılık, bakım, onurlu yaşam/itibar ve kendini gerçekleştirme” gibi beş başlıkta özetlenebilecek ilkeler belirlenmiştir; bu ilkeler daha sonra yaşlanma konusunda planlama sürecine yol göstermiştir. Ayrıca araştırma, sağlık ve beslenme, yaşlı tüketicilerin korunması, ev ve çevre, aile, sosyal iyilik, ev içi güvenlik ve iş konusunda öneriler ortaya konmuştur. 

Toplumu oluşturan bireylerin sağlığı; biyolojik, psikolojik, sosyal ve ruhsal bileşenler ile içinde yaşanılan kültürel ve ekonomik çevre gibi birçok faktörün etkisi altındadır. Eğitim, meslek, çalışma koşulları, sosyal ve fiziksel çevre, kültür, sağlık hizmetleri gibi pek çok mekanizma da sağlığın korunmasında ve yaşam kalitesinin sağlanmasında rol oynamaktadır.

II. Dünya Savaşı’ndan sonra, tedavi edici sağlık anlayışı yerini, hekimlik ve sağlık uygulamalarını halkın içine yayma fikri olan “halk sağlığı ve hastalıktan koruma” anlayışına bırakmıştır. Toplumun sağlık sorunlarını belirlemek, önlemek, ortadan kaldırmak ve toplumun sağlık seviyesini yükseltmek ön plana geçmiştir. 1946 yılında da tüm insanların sağlık durumlarını iyileştirmeyi amaçlayan DSÖ kurulmuştur.

Koruyucu önlemler, sağlıktan hastalığa geçiş ve hastalığın seyri sırasında bireylere yapılan müdahalelerdir; birincil koruma, ikincil koruma ve üçüncül koruma olarak üçe ayrılır. Öncelikli olarak, sağlık hizmetlerinin temel amacı, kişileri ve toplumları hastalıktan korumaktır. Hastalıktan korunulamadığı durumda, ikinci aşama olan hastalıkların tedavisi, hastalık tam olarak tedavi edilemezse de üçüncü aşama olan rehabilitasyon çalışması gelmekte ve gerekmektedir.

Son yıllarda “sağlığı geliştirme” terimi koruyucu sağlık hizmetleri alanında sıkça kullanılmaktadır. Bu kavram ilk olarak, Ottawa Bildirgesi’nde (DSÖ, 1978) ortaya çıkmış ve ‘insanların kendi sağlıkları üzerindeki kontrolü arttırmaları ve böylece sağlıklarını geliştirmeyi sağlama süreci’ olarak belirtilmiştir. Sağlığın geliştirilmesi sadece sağlığın korunması değil; aynı zamanda sağlığın daha iyiye götürülmesi, sadece sağlık sorunları ortaya çıktıktan sonra değil aynı zamanda sağlık sorunları baş gösterip kötüye gitmeden önce de sağlıkla ilgilenilmesidir. 

Alman Meslek Odası bakımı şöyle tanımlamaktadır:
“Bakım, hayat yardımıdır ve toplum için gerekli bir sosyal hizmettir. İster sağlıklı ister hasta tüm yaş gruplarında fiziki, psikolojik, ve sosyal aktivitelerin ve işlevlerin sağlanmasında yardımcı olmaktır”.

Dünyada yaşlılara hizmet veren farklı bakım modelleri vardır. Günümüzde üç bakım modeli öne çıkmakta ve üzerinde tartışılmaktadır: Bunlar;

• tıbbi model,
• bireysel model
• sosyal modeldir.

Sağlık hizmetlerinin verildiği kurum modelleri hastaneler, gündüz hastaneleri, özel üniteler, bakım evleri, gündüz bakım merkezleri, özel bakım evleri şeklindedir.

Yaşlanmayla birlikte birçok biçimsel, fizyolojik, biyolojik değişim görülür ve yaşlılar birçok sağlık sorunuyla karşı karşıya kalabilmektedir. Yaşlıların gereksinimlerinin ev ortamında karşılanması “evde bakım” olarak tanımlanabilir.

Gereksinimler ve verilen hizmetler evde sağlık hizmetine gereksinimi olan yaşlıların muayene, tahlil, tedavi, tıbbi bakım ve rehabilitasyonlarının kendi evlerinde ve yalnız ya da birlikte yaşıyorsa diğer ile bireylerinin arasında sağlanması bu kişilere ve aile bireylerine sosyal ve ayrıca psikolojik destek hizmetlerinin birlikte verilmesi şeklinde olabilir.

2012 yılında yapılan “III. Ulusal Evde Sağlık ve Bakım Kongresi” nin sonuç bildirisinde, ülkemizde evde sağlık ve bakım hizmetlerinin kamu hastaneleri, evde bakım özel şirketleri, sivil toplum kuruluşları (STK) ve belediyeler tarafından sağlanmakta olduğu belirtilmiştir.

Evde bakım hizmetleri çok boyutlu bir yaklaşımdır. Bu sebeple birçok farklı alandan uzmanın birlikte çalışması gerekmektedir. Bu ekipte, hekim, hemşire, eczacı, psikolog, dil ve konuşma terapisti, fizyoterapist, sosyal hizmet uzmanı gibi farklı meslek grupları rol alır. 

Kurumsal bakım hizmeti denildiğinde, aile desteği dışında verilen barınma, beslenme, sağlık, sosyal hayat gibi birçok ihtiyacın karşılandığı hizmetlerden bahsedilmektedir.

Türkiye’de 1982 Anayasası, sosyal hizmet alanına giren grupları belirlemiştir. 

‘Yaşlı Hizmetleri Daire Başkanlığı’ sosyal ve ekonomik yoksulluk içinde bulunan yaşlıların tespiti, bakımı ve korunmaları ile ilgili hizmetleri düzenlemek, takip etmek, koordinasyonu sağlamak ve denetlemek, yaşlılara yönelik huzurevi ile benzer nitelikteki sosyal hizmet kuruluşlarının yurt çapında dengeli ve ihtiyaçlara dayalı olarak kurulması ve belirli program çerçevesinde yaygınlaştırılması ile ilgili faaliyetleri planlamak, uygulamak ve yürütülmesini takip ve koordine etmek dışında, yaşlıların toplum içinde korunması ile ilgili faaliyetleri düzenlemek ve yürütülmesini sağlamak, kamu kuruluşları ile gerçek kişiler ve özel hukuk tüzel kişilerince yaşlı kuruluşlarının açılmaları, çalışmaları ve denetlemeleri ile ilgili esasları belirlemek, rehberlik etmek, uygulamayı takip, koordine etmek ve denetlemekle görevlendirilmiştir. 

Türkiye’de, 65 yaşını doldurmuş muhtaç, güçsüz, kimsesiz bireylere yaşlılık aylığı bağlanmaktadır. 

Belediyeler; yardıma muhtaç olan yaşlı bireylerin barınması için huzurevi yapmak, ücretsiz muayene ve ilaç yardımı yapmak, gıda, yakacak, belediye otobüslerinden ücretsiz veya indirimli yararlanmaların sağlanmak gibi görevleri yerine getirmektedir. Ayrıca, poliklinik hizmetleri, aşevinden evlere yemek dağıtımı, para yardımı, ambulans ile evden alınarak sağlık hizmetleri ve/veya cenaze hizmetlerinin sağlanması ve özel gün kutlamaları, sinema, tiyatro gibi faaliyetleri düzenleyebilmektedirler.

Türkiye’de, Sağlık Bakanlığı tarafından sunulan, evde sağlık hizmetlerinin uygulama usul ve esasları hakkında yönergede amaç, kapsam, dayanak ve tanımlar verilmiştir.  Bu yönergenin amacı;

• Evde sağlık hizmeti sunumuna ihtiyacı olan bireylerin muayene, tetkik, tahlil, tedavi, tıbbi bakım ve rehabilitasyonlarının evinde ve aile ortamında sağlanması,
• Bu kişilere ve aile bireylerine sosyal ve psikolojik destek hizmetlerinin bir bütün olarak birlikte verilmesi için Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık kurumları bünyesinde evde sağlık hizmetleri birimleri kurulması,
• Bu birimlerin asgari fiziki donanımı ile araç, gereç ve personel standardının ve ilgili personelin görev yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi,
• İletişim, randevu, kayıt ve takip sisteminin tanımlanması ve uygulamanın denetimine ilişkin usul ve esasların belirlenerek evde sağlık hizmetlerinin sosyal devlet anlayışı ile etkin ve ulaşılabilir bir şekilde uygulanmasını sağlamaktır. 

7/5/1987 tarihli ve 3359 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu’nun 3’üncü
ve 9’uncu maddeleri ile 13/12/1983 tarihli ve 181 sayılı Sağlık Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 43’üncü maddesine dayanılarak hazırlanan bu yönergede;

• Ağız ve Diş Sağlığı Merkezleri (ADSM),
• aile hekimi,
• aile sağlığı merkezi,
• bakan,
• bakanlık,
• birim,
• evde sağlık hizmeti,
• genel müdürlük,
• grup başkanlığı,
• komisyon,
• koordinasyon merkezi,
• kurum amiri,
• mobil birim,
• müdürlük,
• sağlık kurumu,
• sorumlu tabip,
• toplum sağlığı merkezi görev almakta ve görevleri tanımlanmaktadır.