Yaşlılıkta Yaşam Kalitesi

Yaşlanma; organizmada molekül, hücre, doku, organ ve sistemler düzeyinde zamanın ilerlemesi ile ortaya çıkan, geriye dönüşü olmayan, yapısal ve işlevsel değişikliklerin tümüdür.

Dünya Sağlık Örgütü, yaşam kalitesini “amaçları, beklentileri, standartları ve ilgilerini göz önüne alarak bireylerin içinde yaşadıkları kültür ve değerler sisteminde kendi konumları ile ilgili algıları” biçiminde tanımlamaktadır.

Ekonomik göstergeler: Bu kapsamda teknolojik gelişme ve ekonomik büyüme yer almaktadır. Gayrisafi millî hasıladan kişi başına düşen yıllık gelir, mülkiyet sahipliği, çalışma koşullarına uygunluk, dayanıklı tüketim malları sahipliği gibi ekonomik göstergeler görece iyilik hâlini ifade eder

Sosyal göstergeler: Bu kategoride yaşlıların toplum düzeyinde ve gündelik yaşamlarını sürdürmelerine ilişkin değişkenler üzerinde durulur. Burada önemli olan yaşam kalitesinin arttırılması ve sürekliliğinin sağlanmasıdır. Bu değişkenlerin içinde en dikkat çekici olanlar; sosyal ilişkilerde aktiflik, sosyal güvence, bilgi ve deneyim sahipliği, dengeli beslenme durumu, konut ve çevre koşullarının bireyin yaşamasına olan uygunluğu, kamu güvenliği, sağlık durumunun görece iyi olma hâli, fiziki hareketlilik kapasitesine sahipliktir.

Psikolojik göstergeler: Bu göstergenin kapsamında yaşlının genel mutluluk ve doyum duygularının yer aldığı görülür. Yaşlı bireyler açısından aile, akraba ve arkadaş çevresi dediğimiz sosyal çevresinden aldığı doyum, kendi sağlık durumundan duyduğu memnuniyet, kısaca yaşamından aldığı doyum gibi faktörler akla gelir.

Sağlık göstergeleri: Bu kapsamda tümüyle bireyin sağlığına yönelik faktörler bulunur. Bunlar zihinsel, ruhsal ve fiziksel sağlık durumu ile ilgili olmak ile birlikte bu hizmetlerden yararlanma durumunu da içerir.

Yaşam kalitesini yaşamın üç temel alanında inceleyen çalışmalar doğrultusunda aşağıdaki gibi bir özetleme yapmak da mümkün görünmektedir (Bölükbaşı, 2007):
1. “Var olma; kişinin, bir birey olarak kim olduğuna yanıt arar” Birey; fiziksel, psikolojik vb. açılardan kim olduğunu tanımlamak ister.
2. “Ait olma; toplumla ve çevreyle etkileşimini vurgular.” Aidiyet, bireyin güvende olduğunu hissetmesi için güçlü bir duygudur.
3. “Gerçekleştirme; bireyin yaşamda kendisini tanımlamasına yardımcı olur.”
Birey amaçlarına yönelik olarak bazı eylemleri kendine tanımlar. Örneğin; mutlu olabilmek için boş zamanlarını üretken bir biçimde geçirmeyi amaç edinir.

Yaşlılıkta, kas etkinlerinde kısıtlılıkların gelişmesi, kemik kütlesinde azalma, kemik dokusunun yapısında bozulma eklem ve kemik yaşlanması ve kırılganlıkta artış östrojen hormonunun azalması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Yaşlı bireylerde, kemik yapısındaki bozulma, kas yaşlanması da eklenince ağrı ve işlevsel kapasite azalır, günlük işlerini yerine getirmek güçleşir ve dolayısıyla yaşam kalitesi de bozulmaktadır. (Keskin, Borman ve Eser, 2008). Yaşlının yaşam kalitesi ve yaşamını bağımsız olarak sürdürmesi fiziksel performans, kas gücü, denge, yürüme hızı ile çok ilişkilidir.

Yaşlılıkta bireyin görmesi ve gördüğü herhangi bir şeyi anlama yeteneğini azalabilmektedir. Yaşlılık döneminde katarakt, glokom, sarı nokta hastalığı (maküler dejenerasyon), kronik hastalıklara bağlı gözde ağ tabakası değişiklikleri (retinopati) ortaya çıkmakta ve bunların sonucunda da yaşlının yaşam kalitesi olumsuz etkilenmektedir. Yaşlı bireyin görme becerisinin gerilemesi okuma veya araç kullanma gibi temel günlük işlerini ve kişilerin yüzlerini tanıma yeteneklerini etkilemektedir. Dolayısıyla yaşlının kazalarla karşı karşıya kalma ihtimali artmakta ve yaşam kaliteleri bozulmaktadır. Dolayısıyla yaşlının yılda bir kez göz muayenesi yaptırması yaşam kalitesini devam ettirmesi açısından önemlidir

şitme kaybının yaşanması yaşlı bireylerde sık karşılaşılan bir durumdur. Yaşlıların çoğu işitme sorununa maruz kaldıklarının ya farkında varamamaktadır ya da kabullenmekte zorluk yaşamaktadır. Bundan dolayı işitme kaybı, yaşlının günlük yaşamında çeşitli aksamalara, kazalara, sosyal yalnızlığa, depresyona, öz-benlik saygısında azalmaya yol açarak yaşam kalitesinin azalmasına neden olabilmektedir (Cankurtaran, 2005). Yaşlılıkta yaşam kalitesinde artış sağlamak amacıyla işitme cihazlarının kullanımı önerilmekte ancak işitme cihazlarının gürültülü olması ve frekanslarının karışması nedeniyle verimli şekilde kullanılamamaktadır. Bu nedenle yaşlının mevcut yaşam kalitesinin sürdürülmesinde yılda bir kez işitme durumunun değerlendirilmesi ve uygun tedavinin yapılması önemlidir.

Yaşlanma ile birlikte bireyde fiziksel ve fizyolojik değişiklikler sonucunda beslenme sorunları görülebilmektedir. Yaşlı bireyler diş kayıpları, hareket yetersizliği, ekonomik sorunlar, yanlış beslenme alışkanlıkları ve kronik hastalıklar sırasında yeniden düzenlenen beslenme biçimine alışamaması gibi nedenlerle beslenme sorunları yaşamaktadırlar (Kurtuluş, Yıldız ve Pınar 2005). Kas kütlesinde azalma, şişmanlık, kalp-damar hastalıkları, zihinsel işlevlerde azalma, osteoporoz, hipertansiyon, zayıflık, denge bozukluğu, enfeksiyona yatkınlık, ve diyabet yaşlılıkta beslenme ile ilgili sorunlar arasında yer almaktadır. Dolayısıyla ortaya çıkan bu sorunlar da yaşlının yaşam kalitesini zaltabilmektedir (Aksoydan, 2006).
Yaşın ilerlemesiyle birlikte fizyolojik ve kullanılan ilaçlara bağlı yaşlının tükürük salgısında azalma ve ağız kuruluğu gelişebilir. Bu dönemde ağız çevresindeki derinin esnekliğinin azalması ağız köşelerinde hasara ve mantar enfeksiyonlarına neden olabilmektedir.

Yüksek Tansiyon (Hipertansiyon): Yaşlılıkta hipertansiyon, tedavi edilmediğinde kalpte, böbreklerde, beyinde hasara sebep olabilen, ölüme yol açabilen ve yaşam kalitesini ciddi şekilde azaltabilen bir sağlık sorunudur (Beilin, Puddey ve Burke, 1999). Hipertansiyon, kadınlarda erkeklere oranla daha fazla görülmekte ve yaşla birlikte daha sık görülmektedir. Hipertansiyon yaşlı bireyin günlük yaşam işlerini sınırladığı ve yaşam süresini beklenenden daha aza indirdiği için yaşam kalitesini azaltmaktadır (Özerkan, 2000). Hipertansiyonun kronik bir hastalık olması nedeniyle psikolojik çöküntü, öz bakım becerilerinde gerileme, yaşam tarzında değişiklik yaşam kalitesini ciddi şekilde azaltmaktadır

Fekal İnkontinans: Anal sfinkter (makat kasları) mekanizması ile katı ve/veya sıvı dışkı ve gaz eliminasyon (gaz çıkarma) kontrol yeteneğinin azalması ya da kaybıdır. Toplumda her on kişiden birinde görüldüğü ve yaşın ilerledikçe arttığı belirtilmektedir. 70 yaşından büyük olma, cinsiyetin kadın olması, idrar tutamama öyküsü olması, nörolojik hastalıklar, bilişsel işlevlerde ciddi azalma ve hareket etme sınırlılığı yaşlılarda fekal inkontinansın ortaya çıkmasındaki risk faktörleri arasında yer almaktadır (Dedeli, Fadıloğlu ve Bor, 2006). Fekal inkontinansın yaşlılarda ölüm hızını artırararak yaşam kalitesini azalttığı belirtilmektedir. Yaşlının fekal inontinans nedeniyle sürekli ıslak olması, gaz kaçırması, kötü kokması, genel vücut temizliğine dikkat edememesi, yalnızlaşma ve sonuç olarak da yaşam kalitesinin bozulmasına neden olacaktır. Yaşlı için açıklanması zor, utanç verici ve normal toplumsal yaşamını sürdürmesine engel bir durum olabilmektedir.

Kronik Beyin Damar Hastalığı (BDH): Kronik BDH yaşlılarda günlük yaşamdaki işlerini engelleyecek olumsuzluklara yol açarak yaşam kalitesini düşürebilmektedir. Kronik BDH’nin yaşlı kadınlarda fiziksel etkinlik, canlılık, toplumsal paylaşım ve genel sağlık algısını azaltarak yaşam kalitelerini düşürdüğü saptanmıştır

Diabetes mellitus (Şeker hastalığı): Yaşın ilerledikçe diyabet ve bozulmuş glikoz toleransı ortaya riski artmaktadır. Ancak yaşlı bireylerde diyabetin tanılanması gecikmekte ya da çoğu yaşlı daha tanılanmadan hayatını kaybetmektedir (Trief, Wade ve Pine 2003). Yaşlılık döneminde diyabet sık görülmesi nedeniyle ve tedavi edilmezse olumsuzluklarının büyük olması yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir (Wandell, 2009). Yaşlıların diyabete bağlı fiziksel sınırlılıkları, duygusal sorunları, sorumluluklarını yerine getirmede zorluk, bilişsel işlevlerde düşüş yaşadıkları ve yaşam kalitelerinin bozulduğu saptanmıştır.

Yaşlının sosyal ve bilişsel durumu yaşam kalitesini etkilemektedir. Yaşlıya aile desteğinin az olması, yaşam beklentisinin azalması, sağlık hizmetlerine ulaşmada güçlükler, sosyal tecrit, ekonomik zorluklar, yaşam doyumunun azalması yaşam kalitesini azaltabilmektedir (Gülseren, Koçyiğit ve Erol 2000). Yaşlılıkta kadınların sosyal ve bilişsel açıdan yaşam kaliteleri erkeklere göre daha fazla etkilenmektedir (Kılıçoğlu ve Yenilmez 2005). Ailesi ile yaşayan kadınların sosyal ve bilişsel becerilerinin daha iyi olduğu ve yaşam kalitelerinin arttığı belirlenmiş ve kadınların erkeklere göre gelecekten umutlu olma, hayattan memnuniyet, dostluk, arkadaşlık ve sevgi duygusu yaşama, insanları sevebilme durumlarının önemli derecede düşük olduğu belirlenmiştir.

Depresyon yaşlılık döneminde çok sık karşılaşılan sorunlar arasındadır. Yaşlılarda depresyonun yaygınlığı %4.4-69 arasında saptanmıştır (Aksüllü ve Doğan, 2004). Yaşlılarda depresyon; beceri kayıplarına, fiziksel sorunların ilerlemesine, toplumsal uyumda ve günlük yaşam işlerinde sınırlılıklara ve intihara yol açmasından dolayı yaşam kalitesini oldukça düşürmektedir (Serby ve Yu, 2003). Depresyonda olan yaşlıların yaşam kalitelerinin depresyonda olmayanlara göre önemli derecede düşük olduğu ve daha çok intihar girişiminde bulundukları saptanmıştır (Miyabayashi, 2002). Yaşlılık döneminde depresyonun erken tanılanması, müdahale edilmesi, yaşlı bireyin günlük yaşamdaki fiziksel ve psikososyal sınırlılıkları azaltılarak yaşam kalitesinin arttırılması açısından önemlidir.

Sağlığı, bireyin doğduğu andan ölümüne kadar bütün belirleyicileri ile birlikte değerlendirmek, gerçekte anahtar yaklaşımdır. Tek bir cümlede toparlanmış olan bu yaklaşım sağlığın sosyoekonomik koşulları, sosyodemografik özellikleri, kültürü, insani ve toplumsal
değerleri ve daha pek çok kavramı kapsar. Böyle bir çerçeve ise aslında sağlığa bütüncül bir yaklaşıma öncelik verilmesinin gereğini açıkça ortaya koymaktadır. Bu genel kabule ek olarak aşağıda belirtilenler bireysel düzeyde yapılması önerilen uygulamalardır:
1. Düşmelerin önlenmesi
2. Bedensel etkinliğin artırılması
3. Bağışıklama hizmetlerinin sunulması
4. Kişisel bakım ve evde bakım hizmetlerinin sistematik olarak sunulabilmesi
5. Sağlık çalışanlarının geriatrik ve gerontolojik açıdan kapasitelerinin geliştirilmesi

Yaşlıların yaşam kalitelerinin artırılmasında birincil, ikincil ve üçüncül korunma prensipleri temel alınarak, verilecek sağlık hizmetleri ve sosyal hizmetler bir arada düşünülmelidir. Sağlanacak hizmetler şu şekilde sınıflandırılabilir: Sağlığın geliştirilmesi (temel sağlık hizmetleri, bağışıklama, taramalar, birinci basamak sağlık hizmetleri, ağız ve diş sağlığı hizmetleri ve göz sağlığı hizmetleri), kamu hizmetleri (semt bakım evleri, ev ziyaretleri ve evde bakım), sosyal servisler (gündüz bakım evleri, seyyar aşevleri, geçici bakımlar, komşu desteği projeleri, başkasının bakımı altına girme, tatil aktiviteleri ve iş-uğraşı terapisi) ve hastane (acil tıbbi bakım, acil psikiyatrik bakım, erken taburculuk programları, özel birimler inme, ortogeriatri vb. rehabilitasyon, ev ziyaretleri ve gündüz poliklinikleri).

Bu hizmetlerin varlığı, yaşlıların evlerinde bakımlarının sağlanması ve gereksiz hastane kullanımlarının engellenmesi için önemlidir. Gelişmiş ülkelerde bu tür hizmetler yaygın olmakla beraber; gelişmekte olan ülkelerde çoğunlukla yüksek gelir seviyesine sahip kişiler bu tür  hizmetlerden faydalanabilmektedir. Ayrıca gelişmiş ülkelerde bu hizmetlere büyük kaynaklar harcanmakla birlikte, etkililikleri henüz değerlendirilmemiştir.