BAKIM ELEMANI YETİŞTİRME VE GELİŞTİRME III - Deneme Sınavı - 7

İstemli hareketleri sağlayan sistemde görev yapan nöronlara ‘motor nöron’ denir. Beyinde oluşan hareketle ilgili sinyalleri beyin kabuğundan omuriliğe kadar ileten hücreler, birinci motor nöronlar aracılığı ile beyin sapı ve omurilikte yer alan ikinci motor nöronlara iletilir. Buradan da çevresel sinirler tarafından kaslara ulaşan sinyaller, kasları çalıştırarak hareketi sağlar. Motor nöronları etkileyen hastalıklara genel olarak “Motor Nöron Hastalığı” adı verilir. Motor nöron hastalıklarından bazıları yalnızca birinci ya da ikinci motor nöronları, bazıları da her iki motor nöron grubunu birden etkiler. ALS (Amiyotrofik Lateral Skleroz) her iki motor nöron sistemini de etkileyerek hareket etme, yutma, konuşma ve nefes alma kaslarını kontrol eden motor nöronların ilerleyici kaybına yol açan bir hastalıktır. Genelde ALS ve Motor Nöron hastalığı terimleri eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Şizofreni, sanrısal bozukluk, izofreniform bozukluk ve kısa psikotik bozukluk; primer psikotik bozukluklardandır. Damarsal demansta psikotik bozukluklar, sekonder psikotik bozukluklar arasında yer alır.

Panik bozukluk, belirtilerinin şiddetli ve ani olarak ortaya çıkıp, dakikalar ya da saatler içinde yatışan ataklar (Panik atak) şeklinde yinelendiği bir anksiyete bozukluğudur. Fobik bozukluk, yaşlılıkta sık görülen anksiyete bozukluklarındandır. Fobik bozukluk, bir durum ya da bir nesne ile her karşılaşmada ortaya çıkan yoğun kaygı duygusudur. Yaygın Anksiyete Bozukluğu, yaşlılıkta en sık görülen kaygı bozukluğu olan Yaygın Anksiyete Bozukluğu (YAB), gerçek bir neden olmaksızın ya da var olan nedenle uyumlu olmayan düzeyde hissedilen şiddetli ve sürekli bir kaygı durumudur. Obsesif-kompulsif bozukluk, içten gelen bir zorlantı ile gerekmediği hâlde defalarca el yıkama, temizlik yapma gibi takıntı hâlinde tekrarlanan davranışlar gösterilmesidir. Post-travmatik stres bozukluğu, yaşlılık döneminde fiziksel, duygusal ya da ruhsal bir travma sonrasında gelişen bir anksiyete bozukluğudur.

Yaşlılıkta uyku bozukluklarıyla mücadele için yapılması gerekenler arasında uyuma ve uyanma saatlerinin mümkün olduğunca sabit tutulması bulunmaktadır.

Beyin omurilik ve çevresel (periferik) sinirlerden oluşan sinir sistemi organizmanın yönetim ve kontrol merkezidir. İçsel ve dışsal çevrenin algılanması, vücuttaki sistemlerin çalışmalarının düzenlenmesi ve işleyişleriyle ilgili geri bildirimlerin alınması gibi tüm canlılık işlevlerinin yöneticisi sinir sistemidir.

Yaşlanma sürecinde, sinir sistemini ilgilendiren hastalıklar için zemin hazırlayan en önemli faktör; beyin dokusunda biriken zararlı maddelerdir. Hücre içinde ve hücreler arasında biriken zararlı maddeler, normal dışı yapısal ve işlevsel değişikliklere yol açarak nöronların ve bağlantılarının kaybına neden olan bir süreç başlatmaktadır.

Beyni besleyen damarların tıkanması ya da kanaması sonucunda ani gelişen bölgesel ya da yaygın nörolojik bozukluklar inme ve nedenleri olarak açıklanabilir.

Felç, dil ve konuşma bozuklukları, duygu durum bozuklukları, algı ve bellek sorunları ile ağrı ve diğer duyu bozuklukları inme nedeniyle oluşan bozukluklar arasında yer almaktadır.

Alzheimer hastalığının ileri evresinde hasta; fiziksel olarak bağımsız hareket edemez, temizlik ve yemek yeme gibi aktivitelerinde başkalarına bağımlı kalır, iletişim tamama yakın kaybolur ve yatağa bağımlı olur, idrar ve dışkı kaçırma söz konusudur.

Bellek bozukluğu Alzheimer hastalığının en önde gelen birincil belirtisidir. Kişi özellikle yerleşik olmayan yeni bilgileri anımsamakta ve yeni şeyler öğrenmekte zorluk çeker. Çok yakın geçmişte yaşanan ya da konuşulan şeyler ile ilgili sıklıkla unutkanlık yaşanır.

Hastanın tanıdığı, sevdiği ve alışkın olduğu yerde yaşamını sürdürmesi daha iyi olacaktır. Yapması gereken günlük belli eylemleri hatırlayabilmesi için hatırlatma notları ve işaretler koymak yararlı olacaktır. Hastada gerginlik yaratacak uzun tartışmalardan kaçınmak gerekir. Hastanın önceden sahip olduğu becerilerine ve ilgi alanlarına yönelik uğraşlar belirlenmelidir.

ALS’de kaslar kendilerini harekete geçiren nöronlardan uyarı gelmediği için yeterince çalışamaz. Çalışmayan kaslardaki hücreler, kullanılmamaya bağlı olarak kaybedilir ve giderek kas hacmi azalır. Bu duruma atrofi denir. Atrofi gelişen kasın gücü ve hareket yeteneği de giderek azalır. Atrofinin yerleşim yeri ve şiddeti kişiden kişiye değişkenlik gösterebilir. Kas güçsüzlüğü ellerde, kollarda, bacaklarda ya da ağız dil-yutak bölgesinde başlayabilir. Güçsüzlük yaygınlaşarak ilgili organların çalışmasını ve kullanımını gittikçe daha çok bozar. En önemli iki bozukluk olan yutma ve solunum güçlüğü yanında kas krampları ve spazmlar, yorgunluk hissi, ses ve konuşma bozuklukları, yutkunma yetersizliği nedeniyle tükürük ve salya artışı, hareketsizliğin yol aç- tığı toplardamar sorunlarına bağlı el ayak şişmeleri, idrar tutmada zorluk, kabızlık, uyku bozuklukları ve kaygı ALS’de sık görülen klinik sorunlardır.

Sigara ve alkolden uzak durmasını sağlama, görme işitme bozukluklarının tedavi ettirilmesini sağlama, güvenli koşullarda düzenli yürüyüşler yapmasını sağlama gibi yöntemler düşme riskini azaltıcı olacaktır.

Nedeni açıklanamayan korku ve panik, alınganlık ve çabuk öfkelenme, aşırı duyarlılık, konsantrasyon güçlüğü, fiziksel bir neden bağlı olmayan ağrılar ve uyku bozuklukları gibi durumlar anksiyete bozukluğunun belirtileri içinde yer almaktadır.

Yaşlanma sürecinde sinir sisteminde hücre ölümüne bağlı kayıplar oluşurken, nöronlarda çoğalma yeteneği olmadığı için söz konusu kayıplar yerine koyulamamaktadır. Bu kayıplar nedeniyle beyin, omurilik ve destek yapılardaki hacimce ve ağırlıkça küçülme “atrofi” olarak adlandırılır.

İnme sonrası oluşan boşluklardan “afazi” dil ve konuşma bozukluğu anlamına gelirken, “disfaji” yutma bozukluğu, “ataksi” yürüme ve denge bozukluğu, “hemipleji” ileri ve tam hareketsizlik düzeyinde tek taraflı kuvvet kaybıdır. Kişinin içinde bulunduğu nörolojik bozukluğun bilincinde olmadığı “anozognozi” (yadsıma) ise inme sonrası oluşan bir algı, zihin ve bellek sorunudur.

İnme sonrası hastanın göstereceği küçük başarılar dahi özgüvenini artıracağından, hasta öz-bakım işlerine özendirilmeli, tuvalet, banyo, saç tarama, diş fırçalama gibi kişisel bakım işlerine hastanın katılımı sağlanmalıdır.

Zihinsel yetilerde günlük yaşamı bozacak düzeydeki azalmayı, bozulmayı tanımlayan genel bir terim olan “demans”, birincil (primer) olarak beyin hücrelerinin ilerleyici kaybına bağlı bir hastalık şeklinde ya da ikincil (sekonder) olarak başka bir hastalık nedeniyle görülebilir. Alzheimer, Parkinson, FTD (Fronto-temporal demans) ve Prion hastalıkları primer dejeneratif demans iken, hidrosefali sekonder demanslardan biridir.

Unutkanlık ve hesaplamada zorluk erken evrede, hayal görme ve yakınlarını tanımada güçlük orta evrede, idrar kaçırma ise ileri evrede açığa çıkan belirtilerdir.

Öncelikli olarak hareket sistemine ilişkin bozukluklarla seyreden, ilerleyici ve nörodejeneratif bir hastalık olan Parkinson’da, titreme, kas sertliği ve yavaşlama görülür ve yürüme esnasında öne eğik duruş söz konusu olabilir. Hastalık beyine dopamin desteği veren ilaçlarla tedavi edilmeye çalışılır. Bununla birlikte, hasta hareketlerin açık olduğu “on” durumunda günlük işlerini daha kolay yerine getirirken, “off” durumunda hareketler zorlaşmakta ya da tamamen durmaktadır.