Engelli Bireylerin Sosyal ve Aktif Yaşama Katılımı

Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünya nüfusunun yaklaşık %15’inin çeşitli engel biçimleriyle birlikte yaşadığını belirtmiştir.

Sosyal yaşam kısaca, “insanın toplum içindeki yaşama biçimi” olarak tanımlanır (Selçuk, 2000).

Aktif yaşam, insanların toplum içinde, evde, iş yerinde, okulda her gün fiziksel olarak aktif olmayı tercih ettikleri bir yaşam biçimidir ve düzenli fiziksel aktivitenin yaşam boyu pek çok faydaları olduğu inancına dayanır.

Sosyal Rehabilitasyon: Sosyal model; tıbbi tanı, tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerini yadsımayarak, engelli bireylere yönelik farklı bir yaklaşım geliştirir. Toplumların engelli bireylere yaklaşımını insan hakları çerçevesinde ele alır ve fiziksel ve sosyal çevredeki engellere odaklanır.

• Bireyi aile yaşamına hazırlama
• Bireyi sosyal ve toplumsal yaşama hazırlama
• Bireyin ruhsal sorunlarını çözme
• Bireyin evine ve sosyal çevresine uyumunu sağlama
• Sosyal uyum için bireye özel teknik düzenlemeleri sağlama
• Bireyin ulaşım olanaklarını organize etme
• Bireyin rehablitasyon hizmetlerinden yararlanmasını sağlama
• Rehabilitasyon sonrası kaliteli bir yaşamın devamı için ekonomik destek sağlama
• Fiziksel çevreyi bireyin ihtiyaçlarına göre yeniden düzenleme
• Bireylere ve sorunlarına karşı toplumsal bilinci ve duyarlılığı geliştirme

“Subjektif iyilik hali” ya da “kişinin kendi yaşamından memnun olma durumu” olarak tanımlanan yaşam kalitesi, Dünya Sağlık Örgütü tarafından “bireyin, gerek kültürel ve içinde bulunduğu ortamın değer yargıları, gerekse kendi hedefleri, beklentileri, standartları ve ilgileri bağlamında hayatta kendi durumunu algılama biçimi” olarak tanımlanmıştır

Yaşam Kalitesini Belirleyen Sosyokültürel Yaşam Koşulları: Yaşam kalitesini belirleyen göstergeler arasında engelli bireyin; cinsiyeti, yaşı, yaşadığı bölge, konut durumu, aile yapısı, sağlığı, beslenme koşulları, sosyal güvenlik durumu, sosyal yardımdan yararlanma durumu, sosyal yaşama katılma koşulları ve biçimleri, kurumlarla ilişkileri, kentlilik bilinci gibi yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve güçlendirilmesi bakımından etkili olan boyutlardır.

Yaşam kalitesini belirleyen ekonomik yaşam koşulları: Engelli bireylerin yaşam kalitesini belirleyen en önemli alandır. Sosyokültürel koşullar, ekonomik koşullara göre nitelik ve nicelik kazanır. Engelli bireyin; eğitim düzeyi ve mesleği, özürlülük türü ve işlev kaybı oranı, çalışma ve iş bulma koşulları, çalıştığı iş türü ve işyeri koşulları, gelir düzeyi, sahip olduğu mal varlığı, tüketim eğilimi ve harcamaları, ekonomik destek sistemleri, bütçe planlaması, ekonomik yaşam koşullarını belirleyen göstergeler arasındadır.

2002 yılında Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından yapılan engelliler araştırması sonuçlarına göre, ülkemizde engelli bireylerin genel nüfusa oranı %12.29’dur; bu orana süreğen hastalıkları bulunan kişiler de dahildir. İşgücüne dahil omayan engelli nüfus oranı %78.9 olarak tespit edilmiştir. Okur-yazarlık oranlarına bakıldığında, okuma yazma bilmeyen engelli bireyin %36.33 olduğu görülmektedir. Ayrıca, kadınların okuma yazma bilme ve hem de iş gücüne katılma oranları erkeklerden düşüktür. Cinsiyetler arası eşitsizlik göze çarpmaktadır (Özturk, 2012: 10-11).

Sosyal bütünleşme olarak da ifade edilen sosyal entegrasyon kavramı, çeşitli şekillerde tanımlanabilmektedir. Bazılarına göre sosyal entegrasyon, tüm insanlar için eşit fırsatlar ve haklar anlamına gelirken, bazıları için yaşam değişikliklerinin geliştirilmesinde daha entegre edilmiş bir yaşam anlamına gelmektedir.

Engellilerin topluma entegrasyonunda istihdam önemli bir yer tutar. İş sahibi olma ve kendine bir yaşam kurma, diğer insanların olduğu gibi engellilerin de hakkıdır. Fiziksel ve ruhsal işlevlerinde bir bozulma ya da eksiklik olan engelliler, eğitim ve rehabilitasyonla çalışabilir ve üretime katılabilir duruma gelebilirler. Birey işsiz kaldığında ve üretime katkıda bulunamadığında kendini gerçekleştirememekte, ailesine ve topluma yük olmaktadır. Engellilerin çalışacakları ortamların gereksinimlerini karşılayacak şekilde oluşturulması onların istihdamını kolaylaştıracaktır. Teknolojik gelişmenin desteklenmesi ve istihdama uygun eğitim verilmesi engelli bireylerin toplumla bütünleşmesinde oldukça önemlidir.

Karşılaşılan bir başka sorun da, engelliliğin ve yoksulluğun genellikle birarada görülmesidir. Yoksul ailelerde, engel sebebi olabilecek etkenlerin (yetersiz ve dengesiz beslenme, hastalıkların erken teşhis ve tedavisinin güçlüğü ile sağlık hizmetlerine erişimin kısıtlı olması gibi) görülme sıklığı ve engelli bireyin veya bu bireye bakmakla yükümlü olan kişinin işsiz olma olasılığı da yükselmektedir. Dolayısıyla engelli bireylerin eğitim, sağlık, iş sahibi olma gibi olanaklardan yararlanma şansları daha da azalmakta, sosyal yaşama katılım olanakları sınırlanmakta ya da yok olmaktadır (Özgökçeler ve Bıçkı, 2010).

Türkiye’de yasal düzenlemeler çerçevesinde engelli hakları; her tür şiddet, istismar ve ayrımcılığa karşı korunma, çevresel mimari ve erişim, bağımsız yaşayabilme ve topluma dahil olma, eğitim ve kültür, sağlık, bakım ve rehabilitasyon, çalışma ve istihdam, ulaşım, engellilik durumlarına özgü özel araçlardan yararlanma, iletişim, sosyal güvenlik, sosyal yardım ve hizmetlerden yararlanma ve örgütlenme şeklinde sıralanabilir (EYHGM, 2013b).

Türkiye’de uygulanan engelli istihdam yöntemleri şunlardır: Kota, korumalı işyerleri, kişisel çalışma, işverenlerin zorunluluk olmadan engelli istihdamı, evde çalışma, kooperatif çalışma ya da sadece engellilerin çalıştırıldığı seçilmiş işlerde istihdam. Kota ve teşvik yöntemi engellilerin istihdamında diğer yöntemlerden daha çok tercih edilmektedir (Genç ve Çat, 2013).

Meşguliyet etkinlikleri boş zaman etkinlikleri olarak adlandırılır. İş ve uğraşı etkinliklerinin birincil amacı, bireylerin gündelik yaşam faaliyetlerine katılmalarını sağlamaktır. Uğraşı etkinlikleri ile engelliler, sağlıklarını kazanma ya da daha iyi olmak için çalışırlar. Meşguliyet etkinliklerinin uygulanmasından sorumlu profesyonellerin, bütüncül yaklaşım kapsamında, diğer profesyoneller, aileler, bakıcılar ve gönüllüler ile işbirliği ve koordinasyon içinde olmaları oldukça önemlidir (WFOT 2011).

Engelli bireyin sosyal ve aktif yaşama kalımı sırasında,bakım elemanının dikkat etmesi gereken hususla şu şekilde sıralanabilir:
• Her bireye saygı gösterin. Birlikte çalıştığınız bireylere hitap ederken özenli davranın.
• Yardım talebinizi birlikte çalıştığınız bireye iletin ve yardımınız kabul gördükten sonra yardım edin. Birey, size en iyi şekilde nasıl yardım edeceğinizi anlatabilir,
onu dinleyin.
• Refakatçisinden ziyade, doğrudan birlikte çalıştığınız engelli bireyle konuşun.
• Söylediğinize karşılık vermeleri ya da söylediklerinizi yapmaları zaman alabilir. Bu sebeple bireye zaman verin.
• Rahat olun. “Görüşmek üzere” ya da “Koşturalım” gibi bireyin engeliyle bağlantılı bir ifade kullanırsanız utanmayın.
• Cep telefonunuzun yanınızda ve şarjının dolu olmasına ya da yakınınızda ulaşabileceğiniz bir telefon bulunmasına özen gösterin.

Fiziksel aktivite, enerji harcamasıyla sonuçlanan tüm bedensel hareketlerdir. Fiziksel aktivitelerin başında spor gelir. Sportif etkinlikler, bireylerde enerjinin
olumlu yönde aktarılmasına, saldırganlık ve negatif tutumların asgari düzeyde olmasına aracılık eder. Özellikle engelli bireylerde spor bir gruba ait olma, grup faaliyetlerine katılma, dışa dönük bir kişilik için cesaret vericidir. Spor etkinlikler, engellilik durumuna göre belirlenmektedir.

Bu iki model arasındaki en önemli fark, Tıbbi Model’in ‘engelliliği’ bireyin, Sosyal Model’in ‘engelliliği’ toplumun sorunu olarak görmesidir. Bu farklı bakış açısı engelliliğe ait problemlerin çözümüne de yansımaktadır. Tıbbi Model, engelli bireyin bakım ihtiyaçlarına, teşhis, tedavi ve rehabilitasyonlarına odaklanır ve uzmanların sözünün geçtiği bir çözüm sunar. Sosyal Model ise, Tıbbi Modeli yadsımayarak fakat başka bir boyuta taşıyarak engelli bireylerin hakları temelinde, toplumsal yaşamda var olabilmelerine odaklanır. Engellilik, Sosyal Model’e göre insan olmanın getirdiği farklılık ve özelliklerden birisidir.

Farklı engellere sahip bireyler karmaşık, gelişmiş gereçleri içeren ileri teknoloji ürünlerini ya da daha ucuz, basit ve ulaşılması daha kolay gereçlerden oluşan düşük teknolojili ürünleri kullanabilmektedir. Bu ürünler kayıp fonksiyonu yerine getirmek ya da fonksiyona yardımcı olmak amacı ile kullanılabilir. Örneğin; el kontrolü sınırlı olan bir bireyin, beslenme sırasında, çatal, kaşık veya bıçakların kolay kavranabilmesi için saplarının kalınlaştırılması, ya da bacak hareketleri sınırlı bir
bireyin, küvete transferini kolaylaştıran banklar kullanması, tam uzuv kaybında protezlerin kullanımı gibi. Başka örnekler de şöyledir: Görme engelli bireyler için sesli bilgisayar klavyeleri, Braille not alma cihazları, ekran büyütme programları gibi teknolojik ürünleri. Yine, konuşma problemi yaşayan bir bireyin, iletişim amaçlı kullandığı resimli kartlar ya da bilgisayar tabletlerine yüklenmiş resimli ve sesli programlar örnek olarak verilebilir.

Kamu kurum ve kuruluşlarına ait mevcut resmi yapılar, mevcut tüm yol, kaldırım, yaya geçidi, açık ve yeşil alanlar, spor alanları ve benzeri sosyal ve kültürel alt yapı alanları ile gerçek ve tüzel kişiler tarafından yapılmış ve umuma açık hizmet veren her türlü yapılar bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren yedi yıl içinde özürlülerin erişebilirliğine uygun duruma getirilir. Büyükşehir belediyeleri ve belediyeler, şehir içinde kendilerince sunulan ya da denetimlerinde olan toplu taşıma hizmetlerinin özürlülerin erişilebilirliğine uygun olması için gereken tedbirleri alır. Mevcut özel ve kamu toplu taşıma araçları, bu Kanunun yürürlüğe girdiği
tarihten itibaren yedi yıl içinde özürlüler için erişilebilir duruma getirilir.”