Turunçgiller ve İncir Yetiştiriciliği

Dünyada en çok yetiştirilen meyve grubu olan turunçgiller Rutaceae familyasının Citrus cinsi içerisinde yer alır.  Turunçgillerin anavatanı Güneydoğu Asya’nın tropik ve semitropik bölgeleridir. Turunçgil yetiştiriciliği dünyada 40° kuzey enlemi ile 40° güney enlemi arasında ekvatorun sıcak-nemli ikliminden sıcak subtropik ve hatta serin subtropik iklimlere
kadar yapılmaktadır. Bununla beraber ticari çeşitlerin çoğu kaliteli bir şekilde ancak subtropik iklim kuşağında yetişebilmektedir. Tropik ve semitropik bölgelerde meyvelerin iç ve dış renklenmesi iyi olamamakta ve aroma yetersiz kalmaktadır. Bu çerçevede kaliteli sofralık üretim Türkiye’nin de içerisinde bulunduğu subtropik iklime sahip Akdeniz ülkeleri ile Kaliforniya, Arjantin, Güney Afrika Cumhuriyet’inde yapılmakta, diğer bölgelerdeki üretim genellikle meyve suyu sanayisine yönelik olmaktadır.

Dünya toplam turunçgil üretimi 131.000.000 tondur. Ülkeler arasında Çin ilk sırada (32.221.000 ton) yer alır. Bunu Brezilya (20.259.000 ton) ve ABD (10.620.000 ton) izler. Dünya üretiminin %52’sini portakal, 21 ’ini mandarin, %12 kadarını limon ve laym, %6 kadarını altıntop ve şadok türleri, kalan kısmını ise diğer turunçgiller oluşturmaktadır.

Ülkemizde yetiştirilen önemli turunçgil türleri portakal (Citrus sinensis), mandarin
(C. reticulata), limon (C. limon) ve altıntop (C. paradisi)’ tur. Yıllık üretimimiz 3.7 milyon ton dolaylarındadır. Üretimde portakal %47, limon %19, mandarin %28, altıntop ise %6 ’lık paya sahiptir. Türkiye’nin dünya turunçgil üretimindeki payı %2.8’dir.

Yüksek meyve kalitesi sayesinde dünyada turunçgil ihracatında Türkiye 2. sırada yer almaktadır. Türkiye’den 2016 yılında 650.722 ton mandarin, 450.458 ton limon, 387.642 ton portakal ve 183.328 ton altıntop olmak üzere toplam 1.672.000 ton turunçgil ihraç edilmiştir. Akdeniz İhracatçı Birlikleri rakamlarına göre 2011 yılında, Türkiye toplam yaş meyve-sebze ihracatının %46 ’sını, toplam yaş meyve ihracatının ise %70 ’ini turunçgiller oluşturmaktadır.

Turunçgiller tek gövdeli ve herdemyeşil ağaçlara sahiptir. Anaç, tür ve çeşide bağlı olarak ağaçları 3-7 m kadar boylanabilmektedir. Ağaçlar dik, yarı dik ve yayvan gelişebilir. Örneğin limon ve turunçlarda genelde dik, satsuma mandarininde ise yayvan bir gelişim görülür. Genellikle küresel taç oluştururlar. Tacın sıklığı tür, çeşit ve ağacın yaşına göre değişiklik gösterir.

Kanatçık yaprak sapının iki tarafında yaprak ayasının aynı özelliklerine sahip ancak çok daha küçük olarak meydana gelen kısımdır.

Üç yapraklı, yaprakları diğer turunçgillerden farklı olarak üç yaprakçıktan oluşan, yalnızca anaç olarak kullanılan ve turunçgiller içerisinde kışın yaprağını döken tek türdür.

Turunçgillerde çiçekler erseliktir. Bir çiçekte 5 çanak, 5 taç yaprak, 1 dişi organ ve 20-25 adet erkek organ bulunur. Çanak yapraklar yeşil; taç yapraklar beyaz olup etlidir ve içerisinde uçucu yağ kesecikleri vardır. Limonda çiçek tomurcukları önce genelde mor renklidir. Açıldıktan sonra beyaz renge döner. Çiçekler ilkbahar sürgün dönemi ile birlikte genç sürgünlerin yaprak koltuklarında oluşmaktadır.

Turunçgillerde 4 tip tomurcuk görülmektedir:
Yaprak ve sürgün tomurcukları; Bu tomurcuklardan yaprak ya da sürgünler oluşur.
Yaprak miktarı yüksek, çiçek miktarı düşük çiçek salkımı oluşturan tomurcuklar; Bu tomurcuklardan salkım şeklinde gelişen, sürgün üzerindeki, çiçek sayısı az yaprak sayısı fazladır. Bu tip tomurcuklarda yaprak miktarının fazla olması çiçek ve meyvelerin beslenmesi açısından oldukça önemlidir ve bu nedenle yetiştiriciler tarafından tercih edilir.
Çiçek miktarı yüksek, yaprak miktarı düşük çiçek salkımı oluşturan tomurcuklar; Tomurcuklardan salkım şeklinde gelişen sürgün üzerinde hemen hemen her yaprak koltuğunda 1 tane çiçek oluşur.
Saf çiçek tomurcukları; Sadece tek çiçek oluştururlar. Daha çok kalın, yaşlı dallarda ve bazen de ana dallar üzerinde oluşurlar. Bu çiçekler iyi beslenemediklerinden genelde çiçek veya meyve döneminde iken dökülürler.

Düşük sıcaklıklar turunçgillerin yetiştiriciliğinde en önemli sınırlayıcı faktördür. Turunçgiller düşük sıcaklıklara çok duyarlıdır. Bu nedenle soğuk bölgelerde yetiştirilemezler ve dondan zarar görürler. Düşük sıcaklıklara en duyarlı türler ağaç kavunu, laym ve limondur. Daha sonra şadok ve altıntop gelir. Bunları portakal, mandarin ve turunç izler. Laymlar -1°C, -2°C’de, limonlar -2°C, -3°C’de zarar görürken; portakallar - 3°C, - 4°C ve mandarinler -7°C, -8°C’ye kadar dayanabilir. Turunçgiller genel olarak hava sıcaklığı 12.8°C’ye ulaştığında büyümeye başlar. Hızlı büyümeye başlama sıcaklığı 18°C, 19°C’ dir. En iyi büyüme sıcaklığı ise 26°C, 28°C arasıdır. Turunçgil yetiştiriciliğinde %50’nin üzerinde hava nispi nemi gerekmektedir. İyi bir verim ve kalite için hava nispi neminin %70’in üzerinde olması uygundur. Nem oranı arttıkça meyvelerde çeşit özelliği daha iyi bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Ancak %85’in üzerindeki nispi nem özellikle limonlarda mantar kökenli hastalıkları arttırdığı için arzu edilmemektedir.

En uygun toprak yapısı tınlı-kumlu, kumlu-tınlı veya killi-tınlı topraklardır. Toprakta kil oranı %8-10 düzeyinde olmalı ve %20’yi geçmemelidir. Kum oranı ise %50 civarında olmalıdır. Daha fazla olması çok süzek bir ortam oluşmasına neden olacağı için istenmez. Toprakta aktif kireç miktarı %10’u geçtiği zaman bitki besin elementlerinin alınması ile ilgili sorunlar başlamakta ve özellikle demir klorozu görülmektedir. Toplam kireç ise toprakta %40’ı geçmemelidir. Kireçlilik, toprak yapısından kaynaklandığı gibi, sulama suyundan da kaynaklanabilmektedir. Bu nedenle sulama suyunun kalitesi çok önemlidir. Topraktaki tuz miktarı %0.30’un üzerinde ise bahçe kurulmamalıdır. Turunçgiller hafif asidik-nötr toprakları istemektedir. pH’nın 5.5-7.5 olduğu topraklar yetiştiricilik açısından uygundur. Ancak, bazı önlemler almak koşuluyla 5.5-8.0 arasında pH’ya sahip topraklarda da fazla bir sorunla karşılaşmadan yetiştiricilik yapılabilmektedir. Turunçgil yetiştiriciliği için minimum toprak derinliği 1.5 m olmalıdır. Kökler yoğun olarak 30-90 cm derinlikte bulunmaktadır.

Turunçgiller, ülkemizde subtropik iklimin bulunduğu 3 bölgede yetişmektedir. Bunlar önem sırasına göre şöyledir;
Akdeniz Bölgesi: Türkiye toplam turunçgil üretiminin %89 kadarını karşılamakta ve Doğu Akdeniz bölgesi (%77) ile Batı Akdeniz bölgesi (%12) olmak üzere iki önemli alt üretim bölgesini içine almaktadır.
Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesinin Ege iklimi gösteren kısmı: Türkiye toplam turunçgil üretiminin %11 kadarını karşılamaktadır.
Doğu Karadeniz Bölgesi: Bu bölgedeki turunçgil üretimi önemini kaybetmiş olup, üretim miktarı ihmal edilebilecek düzeydedir (%0.2).

Genel olarak meyveleri yuvarlağa yakın şekilli olan portakalda kabuk rengi açık sarıdan koyu kırmızıya kadar değişiklik gösterir. Meyve eti ise açık-sarıdan koyu şarap rengine kadar değişir. Çekirdeksiz ve çok çekirdekli çeşitleri vardır. Portakallar meyve özelliklerine göre 4 gruba ayrılır;
Normal portakallar; Dünyada en çok üretilen portakal gruplarından birisidir. Yaygın olarak üretilen çeşitler Valencia ve Yafa portakalıdır. Ayrıca Finike Yerli Portakalı, Kozan Yerli Portakalı gibi genelde çekirdekli olan yerli çeşitlerimiz vardır.
Göbekli portakallar; Meyvenin çiçek ucu kısmında ikinci bir meyve niteliğinde bir göbek bulunan portakallardır. En önemli göbekli portakal çeşitleri Washington Navel, Navelina, Navelate, Lane Late, Fukumoto ve Cara Cara’dır.                                                         Kan portakalları; Meyve eti kırmızı olan portakallardır ve kırmızı rengi veren ‘antosiyanin’dir. Dünyada en yaygın kan portakalı çeşitleri Moro ve Taracco’dur.
Şeker portakalları; meyvedeki asit miktarı çok düşük olduğu için ekşiliği fark edilemeyen ve ticarete pek konu olmayan portakallardır.

Mandarinler sofralık meyve pazarında çok önemli bir türdür. Meyveleri genelde küçüktür. Çekirdeksiz ve 3-7 çekirdek içeren hatta daha çok çekirdeği olan çeşitleri vardır. Meyve kabuğu genelde meyve etine çok sıkı bağlı değildir, kolay soyulur ve kolay soyulabilir turunçgil türü olarak da bilinir. Çeşitlerinin büyük bir kısmı olgunlaştıktan sonra ağaçta uzun süre kalmaz ve olgunlaştıktan sora puflaşır. Mandarinler meyve özellikleri bakımından temel olarak 4 gruba ayrılmaktadır;
Satsuma grubu; Meyveleri genelde orta irilikte, fakat bazı çeşitlerde küçük olabilmektedir.
Meyve şekli genelde yassıdır, bazen boyunluluk görülebilir. Ticari anlamda çekirdeksizdirler (1-3 çekirdek/meyve). Meyve kabuğu henüz yeşilken meyve olgunlaşır. Ağaçları soğuk koşullara en dayanıklı olan gruptur. Bu grupta yer alan önemli çeşitler Owari, Okitsu Wase, Clausellina, Miho Wase ve Dobashi Beni’dir.                                                           Akdeniz mandarini (Yerli Mandarin); Türkiye’de Akdeniz bölgesinde ve Ege bölgesinde Muğla ilinde (Bodrum, Fethiye ve Marmaris) yetişir. Bodrum mandarini de denir. Çok verimlidir, ancak mutlak periyodisite gösterir. Meyveleri küçük-orta iriliktedir ve yassı şeklidir. Olgunluk döneminde meyve kabuk rengi açık sarıdır. Meyvenin puflaşmaya eğilimi yüksektir. Kabuğu kolay soyulur ve kabuğundaki eterik yağlar nedeniyle kendisine özgü çok hoş bir kokuya sahiptir.
King mandarini; Ülkemizde pek yaygın olmayan ve geç olgunlaşan bir çeşittir.
Normal mandarin; Satsumaya göre daha zor soyulur ve daha az puflaşma eğilimi göstrirler. Klemantinler (Nules, Oroval, Marisol, Hermandina, Nour), Nova, Robinson, Fremont ve Fortune gibi çeşitleri içine alır. Ayrıca mandarinler içerisinde Minneola Tangelo ile W. Murcott ve Ortanique gibi melezleri vardır.                                                                  

Puflaşama, olgunluğun ilerlemesi durumunda kabuğun kalınlaşarak şişmesi ve meyve eti ile
kabuk arasında bağlantının azalarak boşluk meydana gelmesidir.

Limonların genç sürgünleri, küçük meyveleri, çiçek tomurcukları ve çiçekleri mor renklidir. Yediverenlilik özelliği vardır. Yaprak kanatçığı iz halindedir. Yetiştirilen önemli limon çeşitleri Interdonato, Kütdiken, Meyer, Lamas, Eureka, Lizbon ve Aydın’dır.

İri meyveler oluştururlar. Önemli altıntop çeşitleri Star Ruby, Rio Red, Henderson, Redblush ve Marsh Seedless’dir.

Turunçgillere uygulanan kültürel işlemler; budama, sulama, toprak işleme, gübreleme, hasat, ve hastalık ve zararlılarla mücadeledir.

Entegre mücadele bahçedeki zararlı, hastalık ve yabancı otları aynı anda baskı altına alabilmek için değişik mücadele yöntemlerinin birbirini destekleyecek şekilde bir arada kullanılmasıdır.

Ülkemiz açısından büyük önem taşıyan meyve türlerinden birisi de incirdir. İncir (Ficus carica L.), özellikle Akdeniz ikliminin etkin olduğu ülkelerde yetiştirilen subtropik bir meyve türü olup, 1.137.730 ton olan dünya üretiminde en yüksek payı Türkiye (300.282 ton) almıştır. Bunu Mısır (176.105 ton), Cezayir (128.000 ton), Fas (126.554 ton) İran (72.672 ton), İspanya (28.896 ton), Portekiz (14.728 ton), İtalya (10.788 ton) ve Yunanistan (10.160 ton) izlemektedir.

İncir ağacı, tek veya çok gövdeli, don tehlikesinin olduğu bölgelerde ocak şeklinde yetiştirilen, basık veya 8-10 metre kadar boylanabilen yayvan taçlı, seyrek dallı bir ağaçtır. Dalları gevrek olup, kül renklidir. Sürgünler emzik gözlerinden meydana gelir.
Yapraklar, dal üzerinde spiral durumda, genellikle, kültür formlarında el şeklinde olup, parmak sayısı 3-7 arasında değişir. Çiçekleri, çiçek gözlerinden ilk belirdiği andan itibaren incir meyvesi adını alan, yuvarlakça veya armudumsu içi boş çiçek kılıfı içerisinde sıra sıra dizilmiş bir durumdadır. Çiçek kılıfının sap kısmının karşısında bulunan ağız (ostiolum) üç köşe ve küçük bir kaç sıra pul ile örtülmüştür.

Döllenmeye gereksinimleri bakımından dişi incirler dört grup altında toplanabilir;
• Döllenmeye gereksinim duymadan, partenokarpi yoluyla ilkbahar ve yaz ürünü verenler (Sofralık incirler).
• Meyve tutumu için mutlaka döllenmeye gereksinim duyanlar (Kurutmalık incirler).
• İlkbahar ürünü için döllenmeye gereksinim duymayıp, yaz ürününü olgunlaştırmak için döllenme isteyenler (San Pedro tipi).
• İlkbahar ürünü için döllenmeye gereksinimleri olup, yaz ürününü olgunlaştırmak için döllenme istemeyenler (Adriyatik tipi).

Erkek İncirlerdeki Meyve Doğuşları;
İlek Ürünü: Meyvelerin ve erkek çiçeklerin olgunlaşması Haziran ayında olur. En bol meyve ve çiçek tozu ilek ürünü içerisinde bulunur.
Ebe Ürünü: Meyvelerin olgunlaşması, ağustos sonu ile Eylül ayı içerisinde olur. En az çiçek tozu ebe ürününde bulunur.
Boğa Ürünü: Boğa ürünü meyvelerinde bulunan gal çiçekleri sayısı fazla, ancak erkek çiçek sayısı azdır. Bu nedenle içlerinde çiçek tozu miktarı az veya yoktur.

Dişi İncirlerdeki Meyve Doğuşları;
Yel Lop: Kurutmalık incirlerde genellikle bu ürün olgunlaşmadan dökülür. Bazı sofralık çeşitlerde ise bu ürün partenokarp olarak oluşur ve Haziran ayı içerisinde olgunlaşır.
İyi Lop (Ana ürün): Meyveler Ağustos-Ekim ayları arasında olgunlaşır. Asıl ürün iyilop ürünü olup, olgun meyvelerin derimi bir iki ay sürmektedir.
Son Lop: Dişi çiçekler Eylül ayında, meyveler sonbahar aylarında olgunlaşır. Kurutmalık çeşitlerde son lop ilekleme olmadığından olgunlaşmadan dökülür.

İncir bir subtropik iklim bitkisi olup kışları ılık, yazları sıcak ve kurak yerleri sever. Yıllık ortalama sıcaklığın 18-20°C olmasını, Temmuz-Eylül ayları arasında 25-30°C’nin altına, kış aylarında ise -9°C’nin altına düşmemesini ister. Soğuk yerlerde incir ocak şeklinde yetiştirilir. İncir ağacının yıllık ortalama yağış isteği 625 mm kadar olup, yağışın Kasım-Haziran ayları arasında olması ve kurutma mevsimi olan Temmuz-Eylül aylarının yağışsız ve bulutsuz geçmesini ister.

İncir ağacı toprak bakımından seçici olmayıp, çok nemli olmamak koşuluyla hertürlü toprakta yetişir. Ancak, kurutmalık incirler derin, kumlu killi, humuslu ve yeteri kadar kireçli topraklarda daha kaliteli meyve verir. İncir ağacı taban suyunun yüksek olduğu ağır topraklardan hiç hoşlanmaz.

İncir yetiştiriciliğinin yapıldığı ekolojik bölgeler 4 grupta toplanabilir;
Büyük ve Küçük Menderes orta havzaları; Büyük ve Küçük Menderes orta havzaları kuru incir yetiştiriciliği için ideal koşulları oluşturmaktadır. Kurutma mevsimi olan Temmuz-Eylül ayları genel olarak kurak geçer, bu sırada hava nispi nemi %40-45, hava sıcaklığı 25-30°C arasında değişir. Öğleden önce kuzeyden esen Gümüşkanat Poyraz rüzgarı ve öğleden sonra batıdan esen nemli İnbat rüzgarı incirin dünyanın hiçbir yerinde erişilemeyecek kalitede olmasını sağlar. Sam yeli adı verilen kuru ve sıcak doğu rüzgarı incirin kalitesini düşürmektedir.
Kıyı bölgeleri; Ege, Akdeniz, Marmara ve Karadeniz kıyı bölgelerindeki iklim koşulları daha çok sofralık incir yetiştiriciliğine uygundur. Çünkü kurutma mevsiminde denizden esen nemli rüzgarlar meyveleri çatlatarak, kaliteli kurutmaya engel olmaktadır.
Güney-Doğu Anadolu bölgesi.
İç bölgelerde dağınık mikroklima alanlar.

Kurutmalık çeşitlerinin başında Sarılop ve Sarı Zeybek çeşitleri gelmektedir.
Güneydoğu Anadolu bölgesinin Halebi ve Sultani çeşitleri de kurutmalık ve sofralık olarak değerlendirilebilmektedir.
Sofralık incir çeşitlerine örnek olarak Bursa Siyahı, Morgüz, Yeşilgüz, Göklop, Beyaz Orak, Siyah Orak, Bardakçı, Sultan Selim ve Akça incir çeşitleri verilebilir.

İncirde anaç kullanımı söz konusu değildir. Çelikleri kolay köklendiği için genellikle çelikle çoğaltılır. Köklenmeyi kolaylaştırmak için 1000 ppm’lik indol bütirik asit (IBA) uygulaması yeterlidir. Çelik dikimi, Ocak-Şubat aylarında yapılabilir. İncir, çelikle çoğaltma kadar yaygın olmasa da daldırma ve dip sürgünüyle de çoğaltılır.

İncir budanmadığı zaman, verimden düşmekte ve kalite bozulmaktadır. İlkbahar ve sonbaharda yılda iki kez toprak işleme özellikle sulanmayan bahçelerde verimliliği
arttırır ve özellikle kuru incirlerde meyve kalitesinin iyileştirir. Ege ve Karadeniz bölgeleri gibi bazı bölgelerdeki yağışlar incir ağaçlarının su gereksinimlerinin karşılanabilmesi için yeterlidir. Zaten incir kökleri derine gittiği ve fazla sudan hoşlanmadığı için sık sulama istemez.

Kurutmalık incirlerde meyve tutumunu (döllenme) sağlamak için Ak ilek, Elma ilek, Kaba ilek vb. gibi erkek incir ağaçlarından alınan ilek meyvelerinin içlerindeki ilek arıları ile birlikte dişi incir ağaçlarına meyveler fındık ile ceviz iriliği arasında iken asılması olayına ilekleme denir. Bunun için 20-25 kg meyve veren incir ağacına yaklaşık 750-1000 g ilek meyvesi asılır. İlekleme, doğuşları birbirini izleyen çiçekleri dölleyebilmek için, 4-7 gün aralıklı olarak bazen iki veya üç kez yapılabilir.

Sofralık incirlerde hasat, meyve çok fazla yumuşamadan, çiğ düşmeyen yerlerde sabah şafakla birlikte, çiğ düşen yerlerde ise çiğ kalktıktan sonra yapılmalıdır. Derim, meyvelerin kabukları ve sapları zedelenmeden meyvelerin hafifçe bükülmesi ile yapılmalıdır. Meyveler çabuk yumuşadığından kasalar içinde üst üste yerleştirilmemeli ve bir sıra halinde dizilmelidir.
Kurutmalık incirler ise, ağaç üzerinde iyice olgunlaşıp kuruduktan ve yere düştükten sonra hasat edilir. Bu dönem, yaklaşık olarak ileklemeden 45-50 gün sonrasına karşı gelmektedir.

İncir ağaçlarında, beyaz kök çürüklüğü (kök uyuzu), incir mozayik virüsü, iç çürüklüğü (Endosepsis), aflatoksin, Armillaria kök çürüklüğü, emzik marazı, maya, bakteri ve mantar türlerinin meydana getirdiği ekşime, sürme, küfler ve yüzey çürüklüğü gibi hastalıklar görülmektedir.
İncirin önemli zararlıları kanlı balsıra, incir nematodları, incir kurdu veya incir güvesi, ekşilik böcekleri, sirke sinekleri, Homotoma spp., Aceria ficus ve kuru incir akarlarıdır. Bu hastalık ve zararlılarla mücadele diğer meyve türlerinde olduğu gibi Zirai Mücadele Teknik Talimatları takip edilerek yapılır.