AVRUPA BİRLİĞİ VE TÜRKİYE İLİŞKİLERİ

AB vatandaşlığı üye ülke vatandaşlarına;
• Serbest dolaşım ve ikamet hakkı,
• Yerel seçimlerde olduğu gibi Avrupa Parlamentosu’na seçilme ve oy kullanma hakkı,
• Kendi ülkesinin temsil edilmediği üçüncü ülkelerde bulunan diğer AB üyesi ülkenin temsilciliğinden yararlanma hakkı,
• Avrupa Komisyonu’na şikâyet hakkı, Avrupa Parlamentosu ve Ombudsman’ a dilekçe hakkını sağlar.

Ayrıca altı aydır bir AB ülkesinde oturan diğer üye ülkelerin vatandaşları, karşılılık ilkesi saklı kalmak ve kendi ülkesinde belediye seçimlerinde oy vermemiş olmak şartıyla, bir AB ülkesinde belediye seçimlerinde oy kullanabilirler. Başkanlık, genel kantonal ve bölgesel seçimlerde ve halk oylamalarında oy kullanamazlar. Avrupa Parlamentosu seçimleri için ikamet ettikleri AB ülkesinde oy kullanma hakkına sahiptirler.

Türkiye ile AB arasında kişilerin serbest dolaşımının sağlanması Ankara Anlaşması ile öngörülmüş, fakat bugüne kadar taraflar arasında bu alanda kayda değer bir gelişme sağlanamamıştır.  Ankara Anlaşması ve Katma Protokol, Topluluk ile Türkiye arasında sadece bir gümrük birliğini öngörmemiştir. Malların serbest dolaşımının yanında iş gücü, hizmetler ve sermayenin de serbestliğini amaçlamıştır. Fakat bu üç konudaki hükümler genelde bağlayıcı olmayıp, geleceğe yönelik dilekler niteliğindedir.

Türk işçilerinin serbest dolaşımı konusunda alınan temel hukuki düzenleme 20 Aralık 1976 tarihli ve 2/76 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı’dır. Bu karar ile Türk işçilerinin serbest dolaşımının, Katma Protokol’ün 36. ve Ankara Anlaşması’nın 12. maddelerinde belirtilen ilkelere uygun olarak Aralık 1976 - Aralık 1986 tarihleri arasında aşamalı olarak gerçekleştirileceği öngörülmüştür. Konsey, 2/76 sayılı Karar ile işçilerin serbest dolaşımının ilk kademesinin uygulanma esaslarını belirlemiştir.

Ortaklık Konseyi 30 Haziran-1 Temmuz 1980 tarihlerinde yapmış olduğu toplantıda, ikinci aşamaya ilişkin 1/80 sayılı Kararı almıştır. 1/80 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı’na göre;

AB Adalet Divanı kararlarının AB hukukunun supranasyonal ayrıcalığa sahip olması, 1963 tarihli Van Gend (C-26/62) Kararı sonucunda mümkün olmuştur. Karar, Avrupa Toplulukları Kurucu Anlaşması’nın doğrudan uygulanabilirliğini ve AB hukukunun ulusal hukuka üstünlüğünü uygulamaya koyan ilk karardır.

Adalet Divanının Türk işçilerinin serbest dolaşımı ile ilgili olarak aldığı ilk karar, Meryem Demirel Kararı’dır ve Meryem Demirel isimli Türk vatandaşının, konuyu yasal yollardan Adalet Divanına götürmesiyle mümkün olabilmiştir.

Meryem Demirel davasında sadece Ortaklık (Ankara) Anlaşması’nı 177. madde kapsamında yorumlayan AB Adalet Divanı, Salih Sevince Kararı ile Anlaşma’ya bağlı olarak Ortaklık Konseyi Kararları’nı da yorumlamayı kendi yetki alanına dahil etmiştir. Salih Sevince Kararı açıklanıncaya kadar, Türkçe literatürde Ortaklık Konseyi Kararlarının Topluluk hukukunun bir parçası olduğu ve supranasyonal nitelik taşıdığına değinilmemiştir. AB Adalet Divanı Sevince Kararı ile Türkiye’ye yönelik ve Ortaklık Anlaşmaları’nı konu alan üçüncü önemli içtihadını açıklamıştır. Daha önceki kararlar, Meryem Demirel ve 27 Eylül 1988 tarih, 30/88 sayılı Yunanistan’ın Türkiye’ye yapılacak Topluluk yardımlarını bloke etmek üzere Komisyon’a karşı açtığı davaya ilişkindir.

Sürül Kararı sonucunda AB’de ilk defa "muamele eşitliği ilkesi" gündeme gelmiştir. Bu bakımdan Karar, Türk işçileri açısından bir ilktir. Çünkü 3/80 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı'nın 3. maddesinde yer alan AB vatandaşları ile Türk vatandaşları arasında ayırım yapılmaması hükmü uygulamaya geçirilmiş, Karar ile AB üyesi vatandaşlara sağlanan hakların Türk vatandaşları için de geçerli olduğunu kabul edilmiştir.

Avrupa Birliği ülkelerinin Türk vatandaşlarından Ekim 1980’den itibaren vize istemesi, iş gücünün serbest dolaşımının gerçekleştirilmesine engel oluşturan yasal olmayan çok önemli bir uygulamadır. Türkiye’ye ilk vize uygulayan Topluluk ülkesi Yunanistan’dır. Bu ülke AB’ye üye olmadan önce 24 Nisan 1965 tarihinde Türk vatandaşlarına vize uygulamaya başlamıştır. Topluluk ülkelerinden Almanya ve Fransa 5 Ekim 1980, Benelüks ülkeleri 1 Kasım 1980, Danimarka 1 Mayıs 1981, İngiltere 22 Haziran 1989, İrlanda 10 Aralık 1989, İtalya 3 Eylül 1990, Portekiz 24 Haziran 1991, İspanya ise 1 Ekim 1991 tarihinden sonra Türk vatandaşlarından vize talep etmeye başlamıştır.

Türkiye ile AB arasında Vize Serbestisi Diyaloğu Mutabakat Metni ve Geri Kabul Anlaşması eş zamanlı olarak 16 Aralık 2013 tarihinde Ankara’da imzalanmıştır. Bu anlaşmalar ile Türkiye, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının AB üyesi ülkelere vizesiz seyahat edebilmeleri ve bunun karşılığınsa Türkiye’nin kendi ülkesinden transit olarak AB üyesi ülkelere düzensiz olarak geçen 3. ülke vatandaşı veya vatansız göçmenleri geri alma taahhüdünde bulunmuştur. Geri Kabul Anlaşması, Avrupa’nın uzun zamandır yürüttüğü sınır kontrolünü sınırların ötesine taşımak politikasının bir sonucudur.

Avrupa Ekonomik Topluluğunu oluşturan Roma Anlaşması’nın 3/C maddesi, or­tak bir pazar kurulmasını kolaylaştırmak amacıyla “üye ülkeler arasında malların, işçilerin,(kişilerin) hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımının önündeki engelle­rin kaldırılmasını” hükme bağlamıştır. Bu temel hüküm sebebiyle AB’ye sonradan katılacak olan ülkelerle müzakere başlıklarının ilk dördü, bu dört temel özgürlüğe ilişkindir.

Avrupa Birliği olarak anılan eski ismiyle Avrupa Ekonomik Topluluğu 1 Ocak 1958 tarihinde Roma Anlaşması ile kurulduğunda, bu dört temel özgür­lük üzerine inşa edilmiştir.

İkamet hakkı, çalışma süresi ile sınırlı değildir. İşçilerin bir üye ülkede istihdam edildikten sonra o ülkede kalma hakkı 70’li yıllardan sonra düzenlenmiştir.

Serbest dolaşım, Topluluk içinde işçilerin istihdam, ücret ve çalışma şartları açısından uyrukluğa dayalı ayırım yapılmaksızın bütün üye ülkelerde çalışabilmelerine imkân sağlamaktadır

Amsterdam Anlaşması’nın 14. maddesinde ve Lizbon Antlaşması’nın 26. madde­sinde “iç pazar, içinde malların, kişilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest do­laşımının işbu Anlaşma hükümlerine göre güvence altına alındığı, iç sınırları ol­mayan bir alanı kapsar” şeklinde tanımlanan iç pazar kavramı ile vurgulanmıştır.

AB vatandaşlığı, 1992 yılında Maastricht Anlaşması ile kabul edilmiş, Amster­dam Anlaşması (1997) ile vatandaşlığın kapsamı genişletilmiştir. Maastricht Anlaşması ile AB vatandaşlığının getirmiş olduğu serbest dolaşım ve ikamet hakkı, sadece işçileri değil bütün vatandaşları kapsar ve işçi olmayanlara da ika­met hakkı verir.

Amsterdam Anlaşması’nda Avrupa Birliği vatandaşı olmanın, ulusal kimliğin yerini almadığı onu tamamladığı belirtilmiştir.  AB vatandaşlığı üye ülke vatandaşlarına;

ABAD kararlarının AB hukukunun supranasyonal ayrıcalığa sahip olması, 1963 tarihli Van Gend (C-26/62) Kararı sonucunda mümkün olmuştur. Karar, Avrupa Toplulukları Kurucu Anlaşması’nın doğrudan uygulanabilirliğini ve AB hukukunun ulusal hukuka üstünlüğünü uygulamaya koyan ilk karardır.

AB Adalet Divanının Türk işçilerinin serbest dolaşımı ile ilgili olarak aldığı ilk karar, Meryem Demirel Kararı’dır. Meryem Demirel isimli Türk vatandaşının, ko­nuyu yasal yollardan Adalet Divanına götürmesiyle mümkün olabilmiştir.

Hollanda, bu karar (Münih İdare Mahkemesinin 10 Şubat 2011 Tarihli Kararı) kapsamında Türk hizmet vericiler, Türkiye’deki işletme sahipleri ve bu işletmelerde çalışanlar için vize muafiyetini yürürlüğe koyan ilk AB üyesi olmuştur.