İsmet İnönü Dönemi (1939-1950)

Türk siyasi hayatı, 1938 yılı başlarından itibaren hastalığı ağırlaşan Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa
Kemal ATATÜRK’ün 10 Kasım 1938 tarihinde hayatını kaybetmesi, onun yerine gelecek kişinin
İsmet İnönü olarak belirlenmesinin ardından yeni bir yola girmiştir.

Türk siyaseti, sık değişen hükûmetler, savaşın getirdiği ağır ekonomik yükler, bu yükü hafifletmek için uygulanan savaş ekonomisi politikaları ve II. Dünya Savaşı’na Türkiye’nin fiilen katılmaması gayretleri ile 1945 yılına ulaşabilmiştir. Ancak değişen dünya düzeni, iç politikada demokratik hayata geçme arzusunu kuvvetlendirmiş, nitekim bu yıldan itibaren Türkiye’de genel seçimler ilk kez tek dereceli yapılarak çok partili siyasal sistem kurulmuştur.

Tek partili geçen uzun yıllar ve bu sistemin getirdiği gereklilikler ve anlayışlar, bir anda değişmemiş, muhalefet önemli düzeyde başarı kazanarak yeni seçimlere hazırlanabilmiştir. Nihayet, 1950 yılının Mayıs ayında Demokrat Parti iktidara gelerek yeni bir dönemi başlatacaktır. Dış politika açısından ise, dönem içerisinde oldukça değişken
bir tavır olduğu görülmektedir.

Denge politikası ile savaş dışında kalmayı başarabilen Türkiye, 1944 yılından itibaren Sovyet Rusya tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Özellikle Sovyet Rusya’nın Balkanlardaki yayılmacı politikalarından rahatsız olan ABD, Yunanistan ve Türkiye’yi destekleme kararı almıştır. Bu süreçte 1947 yılından itibaren gelişen ilişkiler, Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde sıkılaşmıştır.

Özellikle Sovyet Rusya’nın Balkanlardaki yayılmacı politikalarından rahatsız olan ABD, Yunanistan ve Türkiye’yi destekleme kararı almıştır. Bu süreçte 1947 yılından itibaren gelişen ilişkiler, Truman Doktrini ve Marshall Planı
çerçevesinde sıkılaşmıştır. Türkiye, savaşa girmeme politikasıyla, savaşı kazanan bloğun yanına eklemlenme
başarısını göstermiştir.

Anayasanın 34. maddesi gereği Cumhurbaşkanı seçimine başlanmış, 387 mevcutlu mecliste oylamaya katılan 348 vekilin oyu ile yeni Cumhurbaşkanı olarak İsmet İnönü seçilmiştir. İnönü, yeni hükûmeti kurma görevini Celal Bayar’a vermiştir. Bayar, hükûmet üyelerini 14 Kasım 1938 tarihinde açıklamıştır.

14 Kasım 1938’de kurulan Bayar hükûmetinde, Atatürk dönemine göre iki önemli değişiklik yapılmıştır.
İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ile Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’a yeni hükûmette görev verilmemiştir.

Yeni hükûmetin ilk önemli görevi, Atatürk’ün cenaze töreni hazırlıkları olmuştur. Nitekim bu hazırlıklar için 14 Kasım 1938 tarihinde Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreteri Numan Menemencioğlu başkanlığında bir komisyon oluşturulmuştur.

21 Kasım 1938 tarihinde Ankara’da düzenlenen cenaze merasimine kadar meşgul olunan bu işin yanı sıra ilgilenilen bir diğer husus, Atatürk için yapılması planlanan “Anıtkabir”dir. Nitekim Anıtkabir yapımı için 16 Aralık 1938 tarihinde Başbakanlık Müsteşarı Kemal Gedeleç başkanlığında bir komisyon meydana getirilmiştir (Ulus,
14.11.1938; 16.12.1938).

Celal Bayar’ın istifası üzerine hâlihazırda İçişleri Bakanı ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri olan Refik Saydam, yeni hükûmeti kurmakla görevlendirilmiştir.

Celal Bayar’ın istifası üzerine hâlihazırda İçişleri Bakanı ve Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri olan Refik Saydam, yeni hükûmeti kurmakla görevlendirilmiştir. Bayar hükûmetine göre, bu hükûmette iki değişiklik yapılmıştır. İçişleri Bakanlığı’na Tekirdağ milletvekili Faik Öztrak, Ziraat Bakanlığı’na Kütahya vekili Muhlis Erkmen
getirilmiştir.

Meclis, seçimlerden sonra ilk kez 3 Nisan 1939 tarihinde toplanmıştır. Meclis başkanlığına Abdülhalik
Renda, Cumhurbaşkanlığına İsmet İnönü yeniden seçilmişlerdir. Hükûmeti kurma görevi, seçim sonrası meclisin toplanması ile istifa eden Refik Saydam’a yeniden verilmiştir.

Meclis, seçimlerden sonra ilk kez 3 Nisan 1939 tarihinde toplanmıştır. Meclis başkanlığına Abdülhalik Renda, Cumhurbaşkanlığına İsmet İnönü yeniden seçilmişlerdir. Hükûmeti kurma görevi, seçim sonrası meclisin toplanması ile istifa eden Refik Saydam’a yeniden verilmiştir. Bu hükûmette haberleşme ve ulaştırma ile ticaret adıyla iki yeni bakanlık kurulmuştur (Akşam, 25.3.1939).

Cumhuriyet Halk Partisi Beşinci Büyük Kurultayı, 29 Mayıs-3 Haziran 1939 tarihleri arasında toplanmıştır. Bu kurultay, devlet-parti bütünleşmesinde değişiklik yapılması, parti müfettişliğinin yeniden oluşturulması ve Müstakil Grup kurulması bakımından önem arz etmektedir. Kurultayda 18 Haziran 1936 tarihli uygulama gereğince birbirine
bağlı olan parti ve devletin birbirinden ayrılması kararı alınmıştır.

Cumhuriyet Halk Partisi Beşinci Büyük Kurultayı,29 Mayıs-3 Haziran 1939 tarihleri arasında toplanmıştır. Bu kurultay, devlet-parti bütünleşmesinde değişiklik yapılması, parti müfettişliğinin yeniden oluşturulması ve Müstakil Grup kurulması bakımından önem arz etmektedir. Kurultayda 18 Haziran 1936 tarihli uygulama gereğince birbirine
bağlı olan parti ve devletin birbirinden ayrılması kararı alınmıştır. Alınan karar çerçevesinde Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğine Ahmet Fikri Tuzer getirilmiştir (Ulus, 27.1.1939).

Tuzer, devlet-parti bütünleşmesine son verildiğini açıkladığı bu konuşmasında, il başkanlığı ve valilik idaresinin birbirinden ayrılmış olsa bile eski vazifelerine de devam edebileceklerini söylemiştir. Kuşkusuz bu açıklama tek partili rejimde, parti görevlilerinin sadece parti işleri ile, devlet görevlilerinin sadece devlet işleri ile ilgilenmelerinin
mevcut yapıda mümkün olmamasından kaynaklanmaktadır. Nitekim yapılmak istenen devlet-parti ayrışımına
zıt bir uygulama olarak kurultayda alınan kararla Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri, “devlet bakanı” olarak hükûmete katılmıştır.

Kurultayda Müstakil Grup kurmak için bir önerge verilmiştir. Buna göre Müstakil Grup 3 kişilik bir idare kurulunun olduğu 30 kişiden oluşacaktır. Müstakil Grup’un üyeleri bu grupta kaldıkça kabineye giremeyeceklerdir. Meclisteki parti grup toplantısında hazır bulunacaklar, fakat alınacak ya da alınan herhangi bir karar hakkında görüş bildiremeyecekler, oylamaya katılmayacaklardır.

CHP kuruluş döneminde var olan parti müfettişliği, rejim açısından önemli dönüşümlerin yaşandığı 1931 yılında kaldırılmıştır. Fakat 1939 yılı CHP Beşinci Kurultayı’nda nizamnameye koyulan bir madde ile parti müfettişlikleri yeniden oluşturulmuştur. İdari taksimat 20 teftiş mıntıkasına ayrılmış ve her mıntıkaya bir müfettiş tayin edilmiştir.

12 Mayıs 1939 tarihinde Türk-İngiliz Ortak Beyannamesi yayımlanmıştır. Beyannamenin 4. maddesine göre iki hükûmet, herhangi bir saldırı hareketinin Akdeniz bölgesinde bir savaşa neden olması halinde, birbirlerine her türlü yardımı yapmayı taahhüt etmişlerdir (Düstur, 1939). Fakat Türkiye, bu anlaşmaya karşı tavrının ne olacağını bilmediği Sovyet Rusya için antlaşmanın ek protokol maddesine “çekince” ilave edilmesi gereğini duymuştur.

Sovyet Rusya’nın da aynı tarihsel dayanak çerçevesinde Türkiye’ye bakış açısının bu yönde olduğuna inanılıyordu
(Güler, 2007). Fakat Sovyet Rusya, kesin tavrını henüz göstermiş değildi. Bu nedenle Türkiye, 11 Ağustos 1939 tarihinden itibaren iyice yoğunlaşan İngiltere-Fransa ve Rusya görüşmelerini, olumlu bitmesi temennisi ile, dikkatle takip etmekteydi. Fakat Türkiye’nin beklediği olmamış, aksine Sovyet Rusya, 23 Ağustos 1939 tarihinde Almanya ile Saldırmazlık Antlaşması imzaladığını duyurmuştur. Sovyet Rusya’nın Batı bloğuna katılacağından
emin olan Türkiye için, Almanya-Sovyet Rusya Antlaşması tam anlamıyla sürpriz olmuştur.