ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

Dünya Mirası Komitesi 26. oturumunda (Budapeşte, 2002) kabul ettiği dört stratejik hedef olan,
1. Dünya Mirası Listesi güvenilirliğinin güçlendirilmesi;
2. Dünya Mirası özelliklerinin korunmasında etkinlik sağlanması;
3. Ülkelerin etkin yönetim organları kapasitesinin gelişiminin teşvik edilmesi;
4. Dünya Mirası konusunda iletişim yoluyla halkın bilinçlendirilmesinin, katılımının ve desteğinin artırılması;

ile uyum içinde olan temsilci, dengeli ve güvenilir bir Dünya Mirası Listesi oluşturulmaya çalışılmaktadır.

Bütünlük, doğal ve/veya kültürel mirasın özniteliklerinin eksiksizliğinin bir ölçütüdür. Bu nedenle bütünlüğün koşullarının incelenmesi, varlığın:
a) Üstün evrensel değerini ifade etmek için gerekli tüm unsurları ne ölçüde kapsadığının;
b) Kültürel varlığın önemini gösteren özelliklerin ve süreçlerin tam temsil edilmesini sağlayacak yeterli büyüklükte olup olmadığının;
c) Gelişim ve/veya ihmalin olumsuz etkilerinden ne ölçüde etkilendiğinin; değerlendirilmesini gerektirir.

Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Çalışmaları Merkezi; genel merkezi İtalya-Roma’da yerleşik uluslararası ve hükûmetler arası bir kuruluştur. UNESCO tarafından 1956 yılında kurulan ICCROM, taşınabilir veya taşınmaz kültürel mirasın korunmasını güçlendirmek için araştırmalar, dokümantasyon yapar, teknik destek, eğitim ve kamu bilinçlendirme programları gerçekleştirir. Sözleşmeyle bağlantılı olarak ICCROM’un özel rolü kültürel miras konusunda eğitim için öncelikli ortak olmak, Dünya Mirası kültür varlıklarının korunma durumunu izlemek, ülkelerin yönelttiği uluslararası yardım isteklerini incelemek ve destek sağlamak olarak belirlenmiştir.

Türkiye, “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi”ni 14 Nisan 1982 tarihinde kabul ederek Taraf Devlet konumuna gelmiştir. Bu kapsamda ülkemizin, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün sorumluluğu altında, konuyla bağlantılı diğer kurumlar ve kuruluşların çabalarıyla bugüne kadar UNESCO Dünya Miras Listesi’ne 11 adet varlığımızın alınması sağlanmıştır. Bu varlıklardan; sekizi kültürel, ikisi hem kültürel hem doğal miras olarak listeye alınmıştır. 1983 yılında başvuru yapıldıktan sonra 1985 yılında ilk olarak İstanbul’un Tarihi Alanları, Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas) ile Göreme Milli Parkı ve Kapadokya (Nevşehir) listeye alınmıştır. 1986’da Hattuşaş (Boğazköy)-Hitit Başkenti (Çorum), 1987’de Nemrut Dağı (Adıyaman-Kahta)’nın ardından 1988’de Ksanthos-Letoon (Antalya-Muğla) ile Hierapolis-Pamukkale (Denizli), altı yıl aradan sonra Safranbolu (Karabük) 1994 tarihinde Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır.

Sivas’ın Divriği ilçesinde bulunan Ulu Cami ve Şifahane, yöre Mengücekoğulları’nın yönetimi altında olduğu dönemde Ahmet Şah ile eşi Turan Melek tarafından yaptırılmıştır. Caminin kuzey taç kapısı üzerindeki kitabesinde 1228-1229 yıllarında tamamlandığı ve adı yazılı olan yazıtlara dayanılarak Ahlatlı Hürrem Şah adlı bir taş oyma ustası mimar tarafından yapıldığı kabul edilmektedir. Divriği Ulu Camii ve Dârüşşifâsı, mimari özelliklerinin yanı sıra sergilediği zengin taş işçiliği örnekleriyle benzersiz bir sanatsal başarıyı temsil etmesinden ötürü UNESCO Dünya Miras Listesi’nde yer almaktadır.

UNESCO’nun Dünya Mirası Alanları Listesi’nde daha geniş bir çeşitlilik olmasını hedeflemesinin ardından Dünya Mirası Merkezi’ne ilk kez 1994 yılında Geçici Listemiz iletilmiştir. 2000, 2009, 2011 ve 2012 yıllarında güncellenmiş olan bu listede 2 karma (kültürel/doğal) ve 35 kültürel olmak üzere toplam 37 adet varlık bulunmaktadır. UNESCO Dünya Miras Geçici Listesinde bulunan varlıkların Taraf Devletler tarafından her on yılda bir yeniden incelenmesi ve güncellenerek sunulması teşvik edilmektedir. Söz konusu listede kültürel varlık olarak şunlar yer almaktadır:
Ahlat Eski Yerleşimi ve Mezar Taşları (Bitlis)
Alahan Manastırı (Mersin)
Alanya (Antalya)
Aphrodisias Antik Kenti (Aydın)
Bursa ve Cumalıkızık Erken Osmanlı Kentsel ve Kırsal Yerleşimleri (Bursa)
Diyarbakır Kalesi ve Surları (Diyarbakır)
Ephesos (İzmir)

Harran ve Şanlıurfa Yerleşimleri (Şanlıurfa)
İshakpaşa Sarayı (Ağrı)
Karain Mağarası (Antalya)
Konya Selçuklu Başkenti (Konya)
Lykia Uygarlığı Antik Kentleri (Antalya ve Muğla)
Mardin Kültürel Peyzaj Alanı (Mardin)
Perge Antik Kenti (Antalya)
Sagalassos Antik Kenti (Burdur)
Selçuklu Kervansarayları Denizli-Doğubayazıt Güzergâhı
St. Nicholas Kilisesi (Antalya)
St. Paul Kilisesi, St. Paul Kuyusu ve Çevresi (Mersin)
Sümela Manastırı (Trabzon)
Beyşehir, Eşrefoğlu Camii (Konya)
Hatay, St. Pierre Kilisesi (Hatay)
Bergama (İzmir)
Göbeklitepe Arkeolojik Alanı (Şanlıurfa)
Ani Tarihî Kenti (Kars)
Aizanoi Antik Kenti (Kütahya)
Beçin Orta Çağ Kenti (Muğla)
Birgi Tarihi Kenti (İzmir)
Gordion (Ankara)
Hacı Bektaş Veli Külliyesi (Nevşehir)
Hekatomnos Anıt Mezarı ve Kutsal Alanı (Muğla)
Niğde’nin Tarihî Anıtları (Niğde)
Mamure Kalesi (Mersin)
Odunpazarı Tarihî Kent Merkezi (Eskişehir)
Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi (Gaziantep)
Zeugma Arkeolojik Siti (Gaziantep),
Karma (kültürel-doğal) varlık olaraksa iki alan vardır:
Güllük Dağı-Termessos Millî Parkı (Antalya)
Kekova (Antalya)

Dünya Mirası Alanı olan arkeolojik sitlerde yapılacak bir yönetim planı “koruma ve bakım” ana stratejisi yanı sıra, arkeolojik araştırma ve kazı, restorasyon, çevre düzenleme, fiziksel altyapı, güvenlik, doğal çevre koruma ve yerleşim dokusunun korunması stratejilerini de içermelidir.

Yönetim planlamasının akış çizelgesindeki başlıklardan biri de alan analizidir.

Alan Analizi: Alanın öneminin belirlenmesi, koruma sorunlarının tespiti, işlevsel ve yönetsel analizinin yapılması olarak ifade edilir.

UNESCO 1972 yılında “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi”ni kabul etmiştir.

Arkeolojik nitelikteki yapılar, kültürel miras kapsamında ele alınırken, diğer seçeneklerde verilenler doğal miras kapsamında ele alınır.

Türkiye, Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi'ni 1982 yılında onaylamıştır.

Dünya Mirası Listesi’ne seçilen alanların özellikleri, türü ve temsil edilen dünyanın coğrafi bölgeleri arasında denge yoktu. Büyük çoğunluğu dünyanın gelişmiş bölgelerinde, özellikle Avrupa’da bulunmaktaydı. Avrupa’dan tarihî kentlerin seçkin örneklerinin, Hristiyanlık dinî anıtlarının daha fazla yer aldığı, Dünya’nın diğer bölgelerinden, tarihsel dönemlerin ve vernaküler mimari (geleneksel halk mimarisi) örneklerinin, yaşayan kültürlerin, özellikle de geleneksel kültürlerin yeterli ölçüde temsil edilmediği saptandı. 1994 yılında, dünyanın doğal ve kültürel çeşitliliğini yansıtan olağanüstü evrensel değerlerin dengeli ve güvenilir temsilini hedefleyen bir Dünya Miras Listesi oluşturulması amacıyla yeni bir strateji başlatıldı.

ICCROM'un açılımı "Uluslararası Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Çalışmaları Uluslararası Merkezi"dir.

Divriği Ulu Camii, UNESCO Dünya Mirası listesinde yer almaktadır.

Hierapolis, Türkiye'nin Dünya Mirası listesinde yer almaktadır.

Dünya Mirası Alanı olan arkeolojik sitlerde yapılacak bir yönetim planı “koruma ve bakım” ana stratejisi yanı sıra, arkeolojik araştırma ve kazı, restorasyon, çevre düzenleme, fiziksel altyapı, güvenlik, doğal çevre koruma ve yerleşim dokusunun korunması stratejilerini de içermelidir. Kültürel turizm ve yerel ekonomiyi geliştirici alt stratejiler de böyle bir planın hedefleri arasında olabilir. Yani "turizm için çalışmalar" seçeneği esas gerekli stratejiler arasında yer almaz.

Restorasyon çalışmalarının yapılması, yönetim planlamasının akış çizelgesindeki başlıklardan biri değildir.

“Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü” ya da kısaca UNESCO, Birleşmiş Milletler’in bir özel kurumu olarak, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, 1946 yılında kurulmuştur. UNESCO kelimesi, İngilizce United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization kelimelerinin baş harfleri alınarak oluşturulmuştur. UNESCO’nun kuruluş yasası 1945 yılı Kasım ayında Londra’da kabul edilmişti. Türkiye, bu yasayı imzalayan ilk yirmi devlet arasındadır.

Global strateji başlangıçta kültürel mirasa atıfla geliştirilmiştir ancak, Dünya Mirası Komitesinin isteği üzerine, daha sonra doğal mirası ve karma sitler olarak kültürel ve doğal mirası kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Günümüzde, Komitenin 26. oturumunda (Budapeşte, 2002) kabul ettiği dört stratejik hedef olan,
1. Dünya Mirası Listesi güvenilirliğinin güçlendirilmesi;
2. Dünya Mirası özelliklerinin korunmasında etkinlik sağlanması;
3. Ülkelerin etkin yönetim organları kapasitesinin gelişiminin teşvik edilmesi;
4. Dünya Mirası konusunda iletişim yoluyla halkın bilinçlendirilmesinin, katılımının ve desteğinin artırılması; ile uyum içinde olan temsilci, dengeli ve güvenilir bir Dünya Mirası Listesi oluşturulmaya çalışılmaktadır. Sözleşmenin, önem ve değere sahip tüm varlıkların korunmasını temin etmesi planlanmamakta, ancak yalnızca uluslararası bakımdan bunların en istisnai olanlarının seçildiği bir listesinin oluşturulması amaçlanmaktadır.

Dünya Miras Listesi’ne kaydedilmek için en önemli koşul olan “üstün evrensel değer” kavramı, aday doğal ve kültürel miras alanlarının ulusal değer sınırlarını aşan düzeyde özellikleri ve önemi olduğunu tanımlamak üzere ortaya konulmuştur. Üstün evrensel değer, tüm insanlığın bugünkü ve gelecek nesilleri için ortak öneme sahip olağanüstü bir kültürel ve/veya doğal önemi ifade etmektedir.