ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

19. yüzyıldan itibaren Londra’da, Oslo’da yapılan kazı çalışmalarında Orta Çağ yerleşimlerinin izlerinin ortaya çıkarılması ve belgelenmesi, modern kentsel arkeolojinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

1950’li yıllardan itibaren kentlerin yeniden düzenlenmesinde yer altındaki kültür varlıklarının korunması için arkeologlar, klasik arkeolojiden farklı çözümleri, metotları gerektiren yeni bir çalışma alanı oluşturmuşlardır. Belirli bir alanda sınırlı zaman ve olanaklar ölçütünde gerçekleşen ve imar etkinliğinin getireceği tahrip öncesinde mümkün olan en çok veriyi toplamayı amaçlayan bu çalışmalara “kurtarma arkeolojisi” (Rescue-salvage archaeology ) adı verilmiştir.

19. yüzyıldan itibaren Avrupa’da ulusal bir endişe konusu olmaya başlayan tarihî anıt eserlerin korunması 20. yüzyılın başlarında, koruma sorumluluğunu devlet kurumlarının üstlenmesiyle sonuçlanmıştır. Fransız Devrimi etkisiyle 1830’da kurulan Tarihi Anıtlar Teşkilatı bu konudaki ilk kurumlardan biri ve İngiltere’de 1882 yılında kabul edilen Eski Eserler Koruma Yasası (The Ancient Monuments Protection Act) ise ilk yasal belge olarak kabul edilmektedir.

1964 yılında Venedik’te yapılan Tarihi Anıtların Korunması ile İlgili Mimar ve Teknisyenleri II. Uluslararası Kongresi’nde (IInd International Congress of Architects and Technicians of Historic Monuments) kabul edilen Venedik Tüzüğü’nün korumanın kentsel ölçeğe gelişmesinde getirdiği anlayış önemlidir. Tüzük’ün 1. maddesinde dile getirilen; “Tarihi Anıt kavramı sadece bir mimari eseri içine almaz, bunun yanında belli bir uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir olayın tanıklığını yapan, kentsel ya da kırsal bir yerleşmeyi de kapsar. Bu kavram yalnız büyük sanat eserlerini değil, ayrıca zamanla kültürel anlam kazanmış daha basit eserleri de kapsar” kararı ve madde 2’de kabul edilen anıt eserleri bir sanat yapıtı olduğu kadar, bir tarihsel belge olarak da korumak anlayışının geliştirilmesi gerektiği yönündeki ilke günümüzün koruma anlayışının habercisi niteliğindedir.

Avrupa Konseyi’nin Kültürel Miras Komitesi tarafından 2000 yılında kabul edilen “Avrupa İyi Uygulama Kodu / Prensipleri: Arkeoloji ve Kent Projesi”nin, arkeolojinin kentsel gelişmelerle birlikte düşünülmesi gerektiği konusunda çizdiği bu ana çerçeve, kentsel arkeoloji uygulamalarının uluslararası standart bir bakış açısı kazanmasını kolaylaştırmıştır.

Bu dokümanın kabulünün ardından Avrupa Komisyonu 5. Çerçeve-Enerji, Çevre ve Sürdürülebilir Gelişim Projesi kapsamında 2003-2005 yılları arasında “APPEAR: Accessibility Projects - sustainable Preservation and Enhancement of urban subsoil Archaeological Remains” - Erişilebilirlik Projeleri: Toprak Altındaki Kentsel Arkeolojik Kalıntıların Sürdürülebilir Korunması ve Geliştirilmesi başlıklı proje gerçekleştirilmiştir.

Dünya Miras Sözleşmesi’nin Uygulama Yönetmeliği’nin temel ilkelerinin her ülke tarafından kendi ulusal koruma ve planlama sistemine uyarlanması önem taşımaktadır. Bu konuda İngiltere’de “English Heritage” kurumu hazırladığı ulusal uygulama rehberinde Başarılı bir Dünya Miras Alanı Yönetim Planı için şu soruları sormak ve cevabını almak gerekir şeklinde genel bir çerçeve çizmektedir.

1. Alanda ne vardır? Miras alanında yer alan ve sadece üstün evrensel değer taşıyan varlıklar özellikleri değil tüm kullanımları kapsayan bir tanım yapılmalıdır.

2. Önemli olan nedir ve niçin önemlidir? Tüm kültür varlıkları öncelik sıralamasına göre tanımlanmalıdır. Bu tanımlama sadece üstün evrensel değer taşıyanları değil ulusal, bölgesel ve yerel değerleri de kapsamalıdır.

3. Kültür varlıklarını yıpratan nedir? Kültür varlıklarını yıpratan sorunlar ve bu değerlerin sürdürülebilir kullanımı için izlenecek yollar net olarak tanımlanmalıdır.

4. Kültür varlıklarını yerinde korumak için ne tür politikalar gerekir? Yıpranmalara karşı ve alanın kimliğini ve sürdürülebilir kullanımını geliştirmek için geliştirilecek politikalar açıklanmalıdır.

5. Politikalar nasıl uygulanır ve izlenir? Planın uygulama araçlarının ve etkinliği için izleme ve gözden geçirme düzenlemeleri tanımlanmalıdır.

Türkiye’de taşınır ve taşınmaz kültür varlıklarının korunmasına ilişkin uygulamalar 21.07.1983 tarihinde yürürlüğe giren ve günümüze kadar 12 kez değişiklik yapılan 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve bu kanuna bağlı yönetmelikler, ilke kararları ve genelgeler ile uluslar arası tüzükler ve genel koruma prensipleri kapsamında sürdürülmektedir.

Kentsel sit, mimari, yerel, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada bulundukları için tek başına taşıdıkları kıymetten daha değerli olan kültürel ve doğal çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları, duvarlar) bulundukları alanlardır.

Türkiye’de 2011 yılı itibarıyla toplam 12272 adet sit alanı bulunmaktadır. Bunlar içinde arkeolojik sitler 10 132’ye ulaşan sayılarıyla toplam sit alanlarının % 82,56’sını oluşturmaktadırlar. İkinci sıradaki doğal sitler ise 1272 adet ile toplamdan %10,36’lık pay almaktadırlar. Diğer sitler ise sayısal olarak çok daha azdırlar: Karma sitler 436, kentsel sitler; 248, tarihî sitler; 153 adettirler. Kentsel arkeolojik sitler ise 31 adet olup toplam içinde %0,25lik pay almaktadırlar.

7 adet kentsel arkeolojik sit alanı ile İzmir en fazla sayıda kentsel arkeolojik sit alanına sahip ilimizdir.

Koruma alanının kurumsal olarak düzenlenmesi ve koruma nesnesinin arkeolojik
alanları ve kentsel sit alanlarını kapsayan genişliğe ulaşması 18. yüzyıldan günümüze uzanan bir evrim sürecidir.

Fransız İhtilali koruma alanının kurumsal olarak düzenlenmesi ve koruma nesnesinin arkeolojik alanları ve kentsel sit alanlarını kapsayan genişliğe ulaşması sürecinde belirleyici olan etkenlerden biri değildir.

19. yüzyıldan itibaren ise Londra’da, Oslo’da yapılan kazı çalışmalarında Orta Çağ yerleşimlerinin izlerinin ortaya çıkarılması ve belgelenmesi, modern kentsel arkeolojinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

1950’li yıllardan itibaren kentlerin yeniden düzenlenmesinde yer altındaki kültür varlıklarının korunması için arkeologların oluşturduğu  yeni çalışma alanı kurtarma arkeolojisidir.

Tarihî anıt eserlerin korunması ile ilgili ilk yasal belge olarak sayılan 1882 yılında kabul edilen Eski Eserler Koruma Yasası (The Ancient Monuments Protection Act) İngiltere'de kabul edilmiştir.

Tarihî anıt eserlerin korunması ile ilgili ilk devlet kurumlardan biri olan ve Fransız Devrimi etkisiyle kurulan Tarihi Anıtlar Teşkilatı'nın kuruluş tarihi 1830'dur.

Arkeoloji ve imar planlarının her birinin kendine özgü ihtiyaçlarını karşılayacak olan uygun önlemler alınması Avrupa İyi Uygulama Kodu / Prensipleri 'nde kabul edilen prensiplere göre mimarların ve müteahhitlerin rolü değildir.

Tarihi eser kaçakcılığının önüne geçmek APPEAR Projesi'nin temel aldığı konulardan biri değildir.

Tarihi eser ve çevresinin yerel halk ve ziyaretçilere kapatılması APPEAR Projesi kapsamında yapılacak somut işlerden biri değildir.

UNESCO’nun 1972 yılında düzenlenen toplasında Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Hakkında Sözleşme (Dünya Miras Sözleşmesi) (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) adıyla kabul edilmiştir.