ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

Koruma alanının kurumsal olarak düzenlenmesi ve koruma nesnesinin arkeolojik alanları ve kentsel sit alanlarını kapsayan genişliğe ulaşması 18. yüzyıldan günümüze uzanan bir evrim sürecidir. Rönesans ile birlikte aristokrat sınıf arasında Antik Dönem kültürlerine hayranlık duyulmasıyla başlayan eski eser koleksiyonculuğu bu konudaki önemli belirleyicilerden biridir. Avrupa’da 18. yüzyılda feodalitenin zayıflaması, burjuvazinin yükselmesi Aydınlanma Hareketi’nin yolunu açmış ve bilimin gelişmesini, yeniliklerin keşfini getirmiştir. İtalya ve Yunanistan’daki anıt eserlerin keşfine (Grand Tour) çıkan orta sınıf kentsoylu seyyahlar, bu anıtların dünya değeri özelliğinin korunması gerektiği
düşüncesini başlatmışlardır. Bu hareket önce koleksiyonculuğu, ardından da anıt eserlerin korunması düşüncesinin gelişimini yaygınlaştırmıştır.

18. yüzyılda Sanayi Devrimi’nin getirdiği olanaklardan da yararlanılarak yapılan derin kazılarda katmanbilimden (stratigraphy) yararlanılmaya başlanması ve jeoloji, biyoloji, fauna vb. bilim alanlarının genişlemesiyle çalışmaları genelde klasik dönem ile sınırlı olan arkeoloji bilim alanı 19. yüzyıldan itibaren tarih öncesi buluntuları ve tipolojileri üzerinde çalışmalarını derinleştirmeye başlamıştır. Bu dönemde arkeolojinin kurumsallaşması, devletlerin konuyu sahiplenmesi ve bilimsel arkeolojinin kurallarının belirlenmesi süreci yaşanmıştır.

1980’lere kadar arkeoloji biliminin ve uygulamasının amacı kazılar aracılığıyla kentlerin tarihlerinin araştırılması iken 1980’lerle beraber kültür mirası yönetimi kavramı tartışılmaya başlanmıştır (Willems, 1998). Günümüzde taşınabilir ve taşınamaz kültür varlıkları sadece korunması gereken nesneler olarak değil, günümüzde ve gelecekte kullanılacak ve faydalanılacak kültür kaynakları olarak kabul edilmekte kültür varlıklarını koruma anlayışı, yerini kültür varlıklarının yönetimi anlayışına bırakmaktadır.

19. yüzyıldan itibaren Avrupa’da ulusal bir endişe konusu olmaya başlayan tarihî
anıt eserlerin korunması 20. yüzyılın başlarında, koruma sorumluluğunu devlet kurumlarının üstlenmesiyle sonuçlanmıştır. Fransız Devrimi etkisiyle 1830’da kurulan Tarihi Anıtlar Teşkilatı bu konudaki ilk kurumlardan biri ve İngiltere’de 1882 yılında kabul edilen Eski Eserler Koruma Yasası (The Ancient Monuments Protection Act) ise ilk yasal belge olarak kabul edilmektedir.

20. yüzyıl başında gelişmeye başlayan anıt eserin çevresiyle birlikte korunması anlayışı yüzyılın ikinci yarısında yerini sivil yapıların da korunması anlayışına bırakmıştır. Bu konuda 1931 yılında İtalya’da anıt eserlerin restorasyonu için ilkeler belirlemek üzere toplanan Eski Eserler ve Güzel Sanatlar Yüksek Kurulunun oluşturduğu 11 maddelik Restorasyon Kartası (Carta Del Restaura) öncü bir belgedir (Ahunbay, 1996). Karta’nın 6. maddesi kültür mirası anlayışının kentsel ölçeğe doğru genişlediğinin ilk habercisidir: “Anıta ve geçirdiği dönemlere olduğu kadar çevresine de saygılı olunmalıdır. Anıtın çevresindeki yapılar yıkılarak uygunsuz bir biçimde yalnız bırakılmasına veya çevresinin niteliği, kütlesi, rengi, üslubu ile rahatsız edici yapılarla sarılmasına engel olunmalıdır”.

Fransız Devrimi etkisiyle 1830’da kurulan Tarihi Anıtlar Teşkilatı tarihî anıt eserlerin korunması konusundaki ilk kurumlardan biri ve İngiltere’de 1882 yılında kabul edilen Eski Eserler Koruma Yasası (The Ancient Monuments Protection Act) ise ilk yasal belge olarak kabul edilmektedir. O dönemin çalışmaları, sadece önemli tarihî binaların listelenmesi ve yeni oluşturulan koruma yasaları aracılığıyla bu binaların korunmasına temellenmektedir.

22-25 Ekim 1984’de Avrupa Konseyinin Floransa’da gerçekleştirdiği Arkeoloji ve Planlama toplantısı sonunda ise “Arkeoloji ve Planlama Toplantısı Sonuçları” (Conclusions of the Colluquy on Archaeology and Planning) (URL5) başlıklı bir metin kabul edilmiştir.

Arkeologların insanın geçmişinin fiziksel kalıntılarını konu alan meslek alanını; plancıların ise gelecekteki sosyal, kültürel ve ekonomik gereksinimleri öngörerek çevreyi ve yaşam kalitesini korumayı ve geliştirmeyi esas alan meslek alanını temsil ettiği göz önünde tutularak çatışan bu durumun uzlaşması için aşağıdaki öneriler geliştirilmiştir.

• Plancılarla iş birliği yapılarak önemli koruma alanlarının etkin olarak korunması
• Arkeoloji ve planlama çalışmalarının uyumlu olarak sürdürülmesi ve böylece arkeolojik kanıtların tahrip olmasının engellenmesi
• Kazı yapılması gereken durumlarda, kazıların uygun koşullarda gerçekleştirilmesi
• Arkeolojik malzemenin müzelerde veya (in situ) gerçek ortamında korunması
• Arkeoloji disiplininin planlama teknikleri ile uyumlaştırılmasının sağlanması.

Avrupa Komisyonu 5. Çerçeve-Enerji, Çevre ve Sürdürülebilir Gelişim Projesi kapsamında 2003-2005 yılları arasında “APPEAR: Accessibility Projects - sustainable Preservation and Enhancement of urban subsoil Archaeological Remains” - Erişilebilirlik Projeleri: Toprak Altındaki Kentsel Arkeolojik Kalıntıların Sürdürülebilir Korunması ve Geliştirilmesi başlıklı proje gerçekleştirilmiştir. Proje ile geliştirilen “The APPEAR Method” kentin sürdürülebilir kalkınmasını dikkate alan ve kentsel kazılar sırasında bulunan arkeolojik kalıntıları geliştirmek için yapılan tüm eylemlerin ortak adı olarak kabul edilmiştir. Bu metotla arkeolojik mirasın korunması, mümkün olduğunca çok kişi tarafından ziyaret edilmesi ve modern kentin gelişimi arasında denge kurulması amaçlanmaktadır.

“English Heritage”ın diğer projesi olan “Ulusal Haritalama Programı” (National Mapping Programme - NMP) tarihî mirasın belgelenmesi sistemi desteklemekte ve bu kapsamda hava fotoğrafları ya da diğer uzaktan algılama verilerini kullanarak tüm arkeolojik alanlar için bilgi sağlamaktadır.

Kentsel Sit: Mimari, yerel, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada bulundukları için tek başına taşıdıkları kıymetten daha değerli olan kültürel
ve doğal çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları,
duvarlar) bulundukları alanlardır.

Fransız Devrimi etkisiyle 1830’da Tarihi Anıtlar Teşkilatı kurulmuştur

İngiltere’de 1882 yılında kabul edilen Eski Eserler Koruma Yasası (The Ancient Monuments
Protection Act) ilk yasal belge olarak kabul edilmektedir

Sözleşme arkeolojik miraslarının korunması için ülkelerin kendi sistemleri içinde bir yasal düzenleme yapmasını öngörmektedir.

Avrupa Konseyinin “Geçmişimiz için Bir Gelecek” sloganı ile kabul ettiği ve 21-25 Ekim 1975 tarihleri arasında Amsterdam’da düzenlenen Avrupa Mimari Mirası Kongresi’nde resmî olarak ilan edilen “Avrupa Mimari Miras Tüzüğü” (European Charter of the Architectural Heritage) kentsel korumada önemli bir dönüm noktası olmuştur.

Arkeolojik malzemenin müzelerde veya (in situ) gerçek ortamında korunması

Avrupa Konseyinin Kültürel Miras Komitesi tarafından hazırlanan ve 2000 yılında kabul ettiği Avrupa İyi Uygulama Kodu / Prensipleri...

Kentsel geçmişin özgün belgesi: Plancıların kararları arkeolojik mirası geri döndürülemez biçimde etkileyebilir. Arkeolojik kalıntılar bir kere zarar görürlerse bir daha yerleri doldurulamaz

Tüm hak sahipleriyle istişare edilmesi

Mirasın yenilenemeyen bir kaynak olduğunu kabul etmek

Kapasitelerin geliştirilmesi