ARKEOLOJİK ALAN YÖNETİMİ

19. yüzyıldan itibaren Avrupa’da ulusal bir endişe konusu olmaya başlayan tarihî anıt eserlerin korunması 20. yüzyılın başlarında, koruma sorumluluğunu devlet kurumlarının üstlenmesiyle sonuçlanmıştır. Fransız Devrimi etkisiyle 1830’da kurulan Tarihi Anıtlar Teşkilatı bu konudaki ilk kurumlardan biri ve İngiltere’de 1882 yılında kabul edilen Eski Eserler Koruma Yasası  ise ilk yasal belge olarak kabul edilmektedir.

Arkeolojik Mirasın Korunmasına Yönelik Avrupa Sözleşmesi kentsel arkeoloji alanları için getirdiği ilk kurallarda ise arkeologlar, şehirciler ve inşaatçılar arasında sistemli bir danışma mekanizmasının oluşturulması ön şart olarak koşulmaktadır. Bu kapsamda; Arkeolojik mirası tahrip etme riski taşıyan planların, projelerin değiştirilmesini;Arkeolojik alanın bilimsel incelemesinin yapılabilmesi ve sonuçların yayımlanabilmesi için yeterli zamanın ve olanakların verilmesini; Bu çalışmalar sırasında bulunan arkeolojik miras ögelerinin, mümkün olan hâllerde, yerinde korunmasını;Arkeolojik sitlerin halka açılmasını öngörmekte, bu alanların arkeolojik
ve bilimsel niteliğine zarar verilmemesi konusunda devletleri sorumlu tutmaktadır.

Arkeologların insanın geçmişinin fiziksel kalıntılarını konu alan meslek alanını; plancıların ise gelecekteki sosyal, kültürel ve ekonomik gereksinimleri öngörerek çevreyi ve yaşam kalitesini korumayı ve geliştirmeyi esas alan meslek alanını temsil ettiği göz önünde tutularak çatışan bu durumun uzlaşması için aşağıdaki öneriler geliştirilmiştir. Plancılarla iş birliği yapılarak önemli koruma alanlarının etkin olarak korunması.Arkeoloji ve planlama çalışmalarının uyumlu olarak sürdürülmesi ve böylece arkeolojik kanıtların tahrip olmasının engellenmesi.Kazı yapılması gereken durumlarda, kazıların uygun koşullarda gerçekleştirilmesi. Arkeolojik malzemenin müzelerde veya (in situ) gerçek ortamında korunması. Arkeoloji disiplininin planlama teknikleri ile uyumlaştırılmasının sağlanması.

Kamu yetkililerinin ve plancıların rolü: Kentsel arkeolojik mirasın toplum için değeri, 
Koruma için temel kabul, Kentsel kimlik, Kentsel topografya, Kentsel geçmişin özgün belgesi vb. olarak sınıflandırılabilir.

Mimarların ve müteahhitlerin rolü: Profesyonel arkeolojik değerlendirmeler, Koruma için kabuller, Arkeolojinin bütünleştirilmesi, Zaman ölçütü ve maliyetler,Yapısal kalıntılar.

“The APPEAR Method”(URL10) kentin sürdürülebilir kalkınmasını dikkate alan ve kentsel kazılar sırasında bulunan arkeolojik kalıntıları geliştirmek için yapılan tüm eylemlerin ortak adı olarak kabul edilmiştir.Proje; kentsel arkeolojik alanların yönetimi; amaç, takvim, bütçelerin kontrolü; yeni keşfedilen alanların modern kent yaşamı ile bütünleştirilmesi, sürdürülebilir kültürel miras turizmini teşvik olmak üzere dört temel konuyu esas almaktadır.

APPEAR Projesinde yapılacak somut işler ise şu şekilde özetlenmektedir: Şehrin tarihinin yeniden yazılması için arkeolojik kalıntıların öneminin saptanması, Tüm hak sahipleriyle istişare edilmesi,Arkeolojik kalıntıların nasıl değerlendirileceği konusunda ters düşen taraflar arasında uzlaşma sağlanması, İmar planlarında arkeolojik kalıntıların yönetimi için strateji geliştirilmesi, Kalıntıların korunması ve teşhiri için yerel toplumun bilgilendirilmesi ve sürece dahil edilmesi, Yerel halk ve ziyaretçiler için turizm fırsatları yaratılması.

İngiltere’nin mirası varlıklarının onların önemini uygun bir şekilde korunması için aşağıdakileri sağlamak; Kararların miras varlığının önemi, niteliği ve kapsamı ile orantılı olması. Varlıkların korunmalarını sağlayacak tutarlı, uygun ve sürdürülebilir ortamın yaratılması.Mirasın yerel karakteri ve yerin ruhu gibi olumlu katkıların tanınması.ve değer verilmesiMekânın biçimlendirilmesinde planlama politikalarıyla bütünleşen tarihî çevrenin dikkate alınmasının teşvik edilmesi.

“Planlama Politika Rehberi Not 16: Arkeoloji ve Planlama” Rehberi’nin tanımladığı üç aşama kent arkeolojisi çalışmalarında benimsenen bir yöntem olarak ortaya çıkmaktadır.Ön planlama aşaması: Kentsel arkeolojik veri tabanının oluşturulması, arkeolojik değerlendirme raporlarının hazırlanması, kentsel proje gelişimi için arkeolojik etkinin değerlendirilmesi ve şemaların ve raporların hazırlanması.Plan uygulama aşamasının tasarlanması: Kentsel proje gelişimi için hazırlanan arkeolojik etki değerlendirmesi ve raporu kapsamında gereken müdahale konuları ve uygulama süreçlerinin tasarlanması, standartlarının belirlenmesi, maliyetlerin hazırlanması.Arkeolojik alanda uygulanacak kentsel gelişme projesinin yavaşlatılması için gerekli olan programların yapılması: Yerinde korunacak arkeolojik buluntuların saptanması yerinde korunma koşullarının oluşturulması, yerinde korunamayacak ve müzeye kaldırılacak olanların arşivlenmesi  Kentsel gelişme projesinin tamamlanması: İnşaat aşamasının sonuna kadar arkeologların süreci takip etmesi.

Kentsel Sit: Mimari, yerel, tarihsel, estetik ve sanat özelliği bulunan ve bir arada bulundukları için tek başına taşıdıkları kıymetten daha değerli olan kültürel
ve doğal çevre elemanlarının (yapılar, bahçeler, bitki örtüleri, yerleşim dokuları,
duvarlar) bulundukları alanlardır. Arkeolojik Sit: İnsanlığın varoluşundan günümüze kadar ulaşan eski uygarlıkların yer altında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerini, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleşmeler ve alanlardır.

1950’li yıllardan itibaren kentlerin yeniden düzenlenmesinde yer altındaki
kültür varlıklarının korunması için arkeologlar, klasik arkeolojiden farklı çözümleri,
metotları gerektiren yeni bir çalışma alanı oluşturmuşlardır. Belirli bir alanda
sınırlı zaman ve olanaklar ölçütünde gerçekleşen ve imar etkinliğinin getireceği
tahrip öncesinde mümkün olan en çok veriyi toplamayı amaçlayan bu çalışmalara
“kurtarma arkeolojisi” (Rescue-salvage archaeology ) adı verilmiştir. Doğru  cevap A'dır.

1980’lere kadar arkeoloji biliminin ve uygulamasının amacı kazılar aracılığıyla kentlerin tarihlerinin araştırılması iken 1980’lerle beraber kültür mirası yönetimi kavramı tartışılmaya başlanmıştır. Doğru cevap C'dir.

1928-1956 yılları arasında yapılan Uluslararası Modern Mimarlık Kongrelerinde (Congrès International d’Architecture Moderne-CIAM) olgunlaştırılan “modern mimarlık” kavramları kentlerin yeniden imarında belirleyici olmuştur. Doğru cevap D'dir.

Kültür mirasının bir bütün olarak risklerden korunması tartışmalarının başlangıcı da II. Dünya Savaşı’nın yıkıcı etkileriyle ortaya çıkmıştır. Bu konudaki ilk uluslararası belge 14 Mayıs 1954 tarihinde La Haye’de UNESCO tarafından imzalanan “Silahlı Bir Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına Dair Sözleşme” dir (Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict) Doğru cevap B'dir.

Arkeolojik malzemenin müzelerde veya (in situ) gerçek ortamında korunması, kazı yapılması gereken durumlarda, kazıların uygun koşullarda gerçekleştirilmesi ve arkeoloji disiplininin planlama teknikleri ile uyumlaştırılmasının sağlanması 22-25 Ekim 1984’de Avrupa Konseyinin Floransa’da gerçekleştirdiği Arkeoloji ve Planlama toplantısı sonunda kabul edilen “Arkeoloji ve Planlama Toplantısı Sonuçları" başlıklı metinde yer alan öneriler arasındadır. Doğru cevap E'dir.

Avrupa Konseyinin Kültürel Miras Komitesi tarafından hazırlanan ve 2000 yılında kabul ettiği Avrupa İyi Uygulama Kodu / Prensipleri: Arkeoloji ve Kent Projesi (European code of good practice: Archaeology and the Urban Project) (URL8) Konseyin Avrupa’nın kültürel mirasının korunması ve geliştirilmesi için önceki yıllarda kabul ettiği sözleşmeleri esas almaktadır. Proje, Avrupa Kültür Antlaşması (Paris, 1954), Arkeolojik Mirasın Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi (Londra, 1969), Avrupa Mimari Mirasının Korunmasına İlişkin Sözleşme (Granada,1985), Kültürel Mülke Yönelik Saldırılara İlişkin Avrupa Sözleşmesi (Delphi, 1985) ve Arkeolojik Mirasın Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi’ni (Valetta-revize, 1992) dikkate alarak ve arkeolojik mirasın insanoğlunun tarih bilinci için çok gerekli olduğunu fakat aynı zamanda artan bir tehlike içerisinde bulunduğunu dile getirmektedir. Doğru cevap D'dir.

Kentsel topografya: Arkeolojik miras, kentin karakterinin önemli bir parçasını oluşturan ve korunması gereken tarihsel topografyasının yanı sıra ayakta duran bina ve yapılarını da göz önünde tutarak değerlendirilmelidir. Doğru cevap B'dir.

APPEAR Projesi; kentsel arkeolojik alanların yönetimi; amaç, takvim, bütçelerin kontrolü; yeni keşfedilen alanların modern kent yaşamı ile bütünleştirilmesi, sürdürülebilir kültürel miras turizmini teşvik olmak üzere dört temel konuyu esas almaktadır. Doğru cevap E'dir.

Türkiye’de 2011 yılı itibarıyla 31 adet “kentsel arkeolojik sit alanı”nın yanı sıra 26
adet de “arkeolojik ve kentsel sit alanı” olmak üzere toplam 57 adet bu nitelikte
koruma alanı vardır. İzmir, Konya ve Muğla bu nitelikteki sit alanlarının en fazla sayıda olduğu iller arasında yer almaktadır. Doğru cevap E'dir.

27.07.2004 tarih ve 5226 sayılı Yasa’yla Kültür ve Tabiat Vatlıklarını Koruma Kanunu’na eklenen yönetim alanı kavramı ise şu şekilde tanımlanmaktadır; “sit alanları, ören yerleri ve etkileşim sahalarının doğal bütünlüğü içerisinde etkin bir şekilde korunması, yaşatılması, değerlendirilmesi, belli bir vizyon ve tema etrafında geliştirilmesi, toplumun kültürel ve eğitsel ihtiyaçlarıyla buluşturulması amacıyla, planlama ve koruma konusunda yetkili merkezî ve yerel idareler ile sivil toplum kuruluşları arasında eş güdümü sağlamak için oluşturulan ve sınırları ilgili idarelerin görüşleri alınarak Bakanlıkça belirlenen yerlerdir. Doğru cevap A'dır.